حق حبس چگونه ساقط می‌شود؟ بررسی موارد سقوط حق حبس زوجه
حق حبس یکی از مهم‌ترین مفاهیم حقوقی در نظام حقوقی ایران است که در عقود معوض، ازجمله بیع، اجاره و نکاح، کاربرد دارد. این حق به یکی از طرفین قرارداد اجازه می‌دهد تا زمانی که تعهد طرف مقابل انجام نشده است، از انجام تعهد خود امتناع کند. در حوزه خانواده، حق حبس زوجه یکی از موضوعات مهم حقوقی است که به زن این اجازه را می‌دهد تا قبل از دریافت مهریه، از تمکین خودداری کند. اما این حق در برخی شرایط ساقط می‌شود که در این مقاله به بررسی دقیق این موضوع می‌پردازیم.
فهرست مطالب
حق حبس چیست و چه اهمیتی دارد؟
حق حبس یک ابزار حمایتی در نظام حقوقی است که برای ایجاد تعادل میان تعهدات طرفین قرارداد طراحی شده است. در قراردادهایی که تعهدات طرفین هم‌زمان هستند، یکی از طرفین می‌تواند اجرای تعهد خود را مشروط به اجرای تعهد طرف مقابل کند.
طبق ماده ۳۷۷ قانون مدنی ایران:
“هر یک از بایع و مشتری حق دارند از تسلیم مبیع یا ثمن خودداری کنند تا زمانی که طرف دیگر تعهد خود را ایفا نماید، مگر اینکه برای تسلیم، مدت یا شرطی مقرر شده باشد.”
در نکاح نیز، حق حبس زوجه به زن این اجازه را می‌دهد که تا زمان دریافت مهریه، از تمکین خاص خودداری کند. ماده ۱۰۸۵ قانون مدنی ایران در این زمینه تصریح دارد:
“زن می‌تواند تا مهر به او تسلیم نشده، از ایفای وظایفی که در مقابل شوهر دارد امتناع کند، مشروط بر اینکه مهر او حال باشد و این امتناع مسقط حق نفقه نخواهد بود.”
این ماده نشان می‌دهد که حق حبس زوجه به‌عنوان یکی از مهم‌ترین ابزارهای حمایت از حقوق مالی زن در ازدواج در نظر گرفته شده است.
شرایط اعمال حق حبس
حق حبس تنها در صورتی قابل اعمال است که شرایط خاصی وجود داشته باشد. در غیر این صورت، این حق نمی‌تواند مورد استناد قرار گیرد. مهم‌ترین شرایط اعمال این حق عبارت‌اند از:
۱. معاوضی بودن قرارداد
حق حبس تنها در قراردادهای معاوضی مانند بیع، اجاره و نکاح قابل اعمال است. در عقود رایگان، مانند هبه، این حق وجود ندارد.
۲. عدم اجرای تعهد از سوی طرف مقابل
کسی که به حق حبس استناد می‌کند، نباید تعهد خود را اجرا کرده باشد. به عبارت دیگر، اگر زوجه قبل از مطالبه مهریه، به وظایف زناشویی عمل کرده باشد، دیگر نمی‌تواند به حق حبس استناد کند.
۳. هم‌زمان بودن تعهدات
اگر در قرارداد، اجرای تعهدات طرفین در زمان‌های متفاوتی مقرر شده باشد، حق حبس قابل اعمال نخواهد بود. مثلاً اگر در عقد نکاح، مهریه مدت‌دار (مؤجل) باشد، زن نمی‌تواند از حق حبس استفاده کند.
۴. عدم وجود شرط اسقاط حق حبس در قرارداد
اگر در قرارداد ازدواج یا هر قرارداد دیگری، صراحتاً ذکر شود که حق حبس ساقط شده است، فرد نمی‌تواند از این حق استفاده کند.
موارد سقوط حق حبس
حق حبس در شرایط خاصی از بین می‌رود که مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:
۱. اجرای تعهد توسط دارنده حق حبس
اگر شخصی که ادعای حق حبس دارد، تعهد خود را اجرا کند، دیگر نمی‌تواند از این حق استفاده کند. برای مثال، اگر زوجه قبل از مطالبه مهریه، تمکین کند، حق حبس او ساقط خواهد شد.
۲. شرط سقوط حق حبس در قرارداد
اگر در قرارداد نکاح یا هر قرارداد دیگری شرطی وجود داشته باشد که بر اساس آن حق حبس ساقط شده باشد، زوجه دیگر نمی‌تواند از این حق استفاده کند.
۳. حکم دادگاه
در صورتی که دادگاه تشخیص دهد که یکی از طرفین بدون دلیل موجه از حق حبس استفاده می‌کند و موجب ضرر طرف مقابل شده است، ممکن است حکم به اسقاط این حق بدهد.
شرایط لازم برای اعمال حق حبس زوجه
برای اینکه زوجه بتواند از حق حبس خود استفاده کند، لازم است که شرایط زیر برقرار باشد:
تعیین شدن مهریه
یکی از مهم‌ترین شرایط اعمال حق حبس، تعیین شدن مهریه در عقد نکاح است. در صورتی که مهریه در عقد ازدواج مشخص نشده باشد، به‌طور معمول حق حبس نیز قابل استناد نخواهد بود. هرچند برخی از فقها معتقدند که عدم تعیین مهریه موجب سقوط حق حبس نمی‌شود، اما قانون مدنی در این خصوص صراحت ندارد.
با این حال، بر اساس نظرات اکثریت علمای حقوق، اگر زن و شوهر توافق کنند که مهریه‌ای در کار نباشد، عملاً حق حبس زوجه نیز از بین خواهد رفت.
حال بودن مهریه
مهریه‌ای که زن برای اعمال حق حبس به آن استناد می‌کند، باید حال (قابل مطالبه فوری) باشد. یعنی اگر برای پرداخت مهریه مدت مشخصی تعیین شده باشد، زن نمی‌تواند تا قبل از رسیدن آن موعد، از تمکین خودداری کند.
دادنامه شماره ۹۲۰۹۹۷۰۲۲۲۴۰۱۳۶۰ مورخ ۱۹-۰۸-۱۳۹۲ شعبه ۲۴ دادگاه تجدیدنظر استان تهران نیز تأکید می‌کند که:
«هرگاه در عقد نکاح، مهریه عندالاستطاعه قید شود، مهریه حال و منجز نیست؛ بنابراین زوجه حق حبس ندارد.»
این بدین معناست که در صورتی که پرداخت مهریه منوط به استطاعت مالی زوج باشد، زن دیگر نمی‌تواند از حق حبس استفاده کند.
عدم تمکین زوجه قبل از مطالبه مهریه
یکی دیگر از شروط مهم برای اعمال حق حبس زوجه این است که زن قبل از دریافت مهریه، تمکین نکرده باشد. اگر زن قبل از درخواست مهریه، به وظایف زناشویی عمل کرده باشد، دیگر نمی‌تواند به این حق استناد کند.
حال شدن مهریه و عدم درخواست تمکین توسط زوج
حتی در شرایطی که مهریه مؤجل باشد و پس از مدتی موعد پرداخت آن فرا برسد، اگر در این مدت شوهر درخواست تمکین نکرده باشد، زن نمی‌تواند بعد از حال شدن مهر، به حق حبس استناد کند. زیرا در چنین شرایطی، قصد مشترک طرفین این بوده است که تمکین مقدم بر پرداخت مهریه باشد و پس از گذشت این مدت، حق حبس زن از بین می‌رود.
موارد سقوط حق حبس زوجه در نکاح
حق حبس زوجه در نکاح تحت شرایط خاصی از بین می‌رود که مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:
۱. تمکین زوجه قبل از مطالبه مهریه
اگر زوجه قبل از درخواست و مطالبه رسمی مهریه، تمکین کند، دیگر نمی‌تواند از حق حبس استفاده کند. این به این معناست که پس از برقرار شدن رابطه زناشویی، حق حبس از بین می‌رود.
۲. تعیین اجل برای پرداخت مهریه
اگر مهریه مؤجل (مدت‌دار) باشد، زن نمی‌تواند از حق حبس استفاده کند، زیرا این حق تنها در صورتی وجود دارد که مهریه حال (قابل مطالبه فوری) باشد. در صورتی که مدت برای پرداخت مهریه تعیین شده باشد، زن باید تا زمان سررسید صبر کند و حق حبس او ساقط می‌شود.
۳. شرط اسقاط حق حبس در عقد نکاح
در صورتی که در عقد نکاح یا توافقات بعدی، شرطی برای اسقاط حق حبس زن ذکر شود، این حق از بین می‌رود و زن دیگر نمی‌تواند از این حق برای امتناع از تمکین استفاده کند.
۴. رأی دادگاه مبنی بر اسقاط حق حبس
اگر دادگاه تشخیص دهد که شوهر توانایی پرداخت مهریه را دارد، اما زن بدون دلیل منطقی از تمکین امتناع می‌کند، ممکن است حکم به اسقاط حق حبس زوجه بدهد. در این صورت، زن موظف به تمکین خواهد بود.
۵. مطالبه نفقه در شرایط خاص
با اینکه قانون تصریح کرده که امتناع زن از تمکین به دلیل حق حبس، باعث سقوط حق نفقه نمی‌شود، اما در برخی رویه‌های قضایی، اگر زن حق حبس را اعمال کند اما هم‌زمان مطالبه نفقه کند و از تمکین خاص امتناع کند، دادگاه ممکن است حکم به اسقاط حق حبس دهد.
حق حبس زوجه و تأثیر اعسار زوج
یکی از مهم‌ترین مسائل در ارتباط با حق حبس زوجه، وضعیت اعسار زوج است. ممکن است مرد به دلیل مشکلات مالی قادر به پرداخت مهریه نباشد. در این شرایط، این پرسش مطرح می‌شود که آیا زوجه همچنان می‌تواند از حق حبس استفاده کند؟
بر اساس رویه قضایی ایران، اعسار مرد تأثیری بر حق حبس زوجه ندارد. به این معنا که اگر دادگاه اعسار شوهر را تأیید کند، زن همچنان می‌تواند تا زمان دریافت کامل مهریه، از تمکین خودداری کند.
رأی وحدت رویه دیوان عالی کشور شماره ۷۰۸ نیز تصریح کرده است که حتی در صورت تقسیط مهریه، حق حبس زوجه تا زمان پرداخت کامل مهریه باقی می‌ماند.
نکات حقوقی دیگر
با توجه به اطلاق واژه «زن» در ماده ۱۰۸۵ قانون مدنی، حق حبس موضوع این ماده با لحاظ شرایط مقرر در آن منحصر به دوشیزه نبوده و زنان غیر باکره را نیز در بر می گیرد.
مستفاد از مواد ۱۰۸۵ و ۱۰۸۶ قانون مدنی و رای وحدت رویه شماره ۷۱۸ مورخ ۱۳-۰۲-۱۳۹۰ هیأت عمومی دیوان عالی کشور آن است که حق حبس موضوع ماده ۱۰۸۵ یاد شده ناظر بر مجموعه وظایف زوجه ناشی از رابطه زوجیت است؛ بنابراین چنانچه زوجه نسبت به تمکین خاص که از بارزترین تکالیف ناشی از زوجیت است اقدام نکرده باشد، حق حبس وی به قوت خود باقی است.
نتیجه گیری
حق حبس یکی از مهم‌ترین حقوقی است که برای حفظ توازن در قراردادها به رسمیت شناخته شده است. در نکاح نیز زوجه این حق را دارد که تا زمان دریافت مهریه، از تمکین امتناع کند، اما این حق در شرایطی مانند تمکین پیش از مطالبه مهریه، تعیین اجل برای مهریه، توافق بر اسقاط حق حبس یا حکم دادگاه از بین می‌رود. آگاهی از این نکات به افراد کمک می‌کند تا در دعاوی حقوقی و خانوادگی، تصمیمات درستی بگیرند و از حقوق خود دفاع کنند.
سوالات متداول
آیا اگر مهریه در عقد نکاح تعیین نشده باشد، زن همچنان حق حبس دارد؟
خیر، برای اعمال حق حبس، تعیین مهریه در عقد نکاح ضروری است. اگر مهریه‌ای تعیین نشده باشد، این حق نیز از بین می‌رود.
اگر مهریه عندالاستطاعه باشد، زن می‌تواند از حق حبس استفاده کند؟
خیر، در صورتی که پرداخت مهریه به استطاعت مالی زوج منوط شده باشد، مهریه حال محسوب نمی‌شود و زن حق حبس ندارد.
آیا زن پس از دریافت بخشی از مهریه همچنان می‌تواند به حق حبس استناد کند؟
خیر، اگر زن بخشی از مهریه را دریافت کرده باشد و پس از آن تمکین کند، حق حبس او از بین می‌رود.
آیا درخواست نفقه در دوران اعمال حق حبس ممکن است باعث اسقاط این حق شود؟
در برخی موارد، دادگاه ممکن است با استناد به درخواست نفقه زن، حکم به اسقاط حق حبس بدهد. اما به‌طور کلی، درخواست نفقه باعث از بین رفتن حق حبس نمی‌شود.
آیا دادگاه می‌تواند بدون درخواست شوهر، حکم به اسقاط حق حبس زن بدهد؟
بله، اگر دادگاه تشخیص دهد که زوجه بدون دلیل از تمکین خودداری می‌کند، ممکن است رأسا حکم به اسقاط حق حبس دهد.
