انواع مسئولیت مدنی در حقوق ایران چیست؟

در حقوق ایران مسئولیت مدنی در کنار سایر مسئولیتها نظیر مسئولیت کیفری و اخلاقی قرار گرفته و خود به دو نوع مسئولیت مدنی قراردادی و غیر قراردادی قابل تقسیم خواهد بود. قابل توجه است که در مسئولیت مدنی فرد از لحاظ حقوقی به مجازات هایی از قبیل حبس محکوم نمی شود و مجازات های تعیین شده برای مسئولیت مدنی مواردی مانند جبران خسارت است. مثلاً در یک قرارداد فردی تعهد می کند که کاری را طی مدت زمان معینی به انجام برساند اما این تعهد خود را انجام نمی‌دهد حال می بایست خسارتی را که به طرف مقابل وارد کرده جبران کند و رضایت او را جلب کند. در این مطلب به مفهوم مسئولیت مدنی و انواع آن در حقوق ایران خواهیم پرداخت.

مسئولیت مدنی در معنای عام وظیفه حقوقی است که یک شخص در برابر دیگری دارد، این مسئولیت می‌تواند مواردی از قبیل جبران خسارت انفاق به خویشاوندان تسلیم مورد معامله و غیره باشد.

مسئولیت مدنی در معنای خاص عبارت است از تعهد و الزامی که شخص به جبران زیان وارد شده به دیگری دارد اعم از این که زیان مذکور در اثر عمل شخص مسئول یا عمل اشخاص وابسته به او و یا ناشی از اشیا و اموال تحت مالکیت یا تصرف او باشد در هر موردی که شخص موظف به جبران خسارت به دیگری باشد در برابر او مسئولیت مدنی دارد یا ضامن است.

به عبارت دیگر مسئولیت مدنی عبارت است از ملزم بودن شخص به جبران خسارتی که به دیگری وارد کرده است، مسئولیت مدنی زمانی به وجود می‌آید که کسی بدون مجوز قانونی به حق دیگری لطمه بزند و در اثر آن زیانی به او وارد آورد فرق نمی‌کند عملی که موجب زیان شده است جرم باشد یا شبه جرم در هر موردی که شخص موظف به جبران خسارت دیگری است، گفته می‌شود که این فرد مسئولیت مدنی دارد و ضامن است. این قاعده منطقی و عادلانه از دیرباز وجود داشته که هر کس به دیگری ضرر بزند باید آن را جبران کند مگر در موارد اضرار به غیری که به حکم قانون باشد یا ضرری که به شخص وارد آمده است ناروا و نامتعارف جلوه نکند.

مسئولیت مدنی بر اساس حقوق و قوانین جمهوری اسلامی ایران به دو دسته مسئولیت مدنی قراردادی و مسئولیت مدنی غیرقراردادی تقسیم می‌شود. حال در ادامه به توضیح هر کدام از این موارد خواهیم پرداخت.

مسئولیت مدنی ممکن است قراردادی و یا خارج از قرارداد و قهری باشد. در مسئولیت مدنی قراردادی منشأ تعهد و مسئولیت وجود قرارداد است و شخص در اثر نقض تعهد ناشی از قرارداد مسئول واقع می‌شود. در این باره می‌توان گفت در نتیجه اجرا نکردن تعهدی که از عقد ناشی شده است به وجود می‌آید، کسی که به عهد خود وفا نمی‌کند و بدین وسیله باعث اضرار هم پیمانش می‌شود، باید از عهده خسارتی که به بار آورده است برآید. ضمانی که متخلف در این باره پیدا می‌کند، به لحاظ ریشه تعهد اصلی، مسئولیت قراردادی نامیده می‌شود.

به بیان دیگر مسئولیت قراردادی عبارت است از تعهدی که در نتیجه تخلف از مفاد قرارداد خصوصی برای اشخاص ایجاد می‌شود. تعهدی که نقض شده و ناشی از قرارداد است تعهد اصلی نامیده می‌شود و تعهدی که به سبب نقض قرارداد بر عهده مدیون قرار می‌گیرد تعهد ثانوی یا فرعی نام گرفته است تا از تعهد اصلی متمایز شود. یعنی وقتی کسی که بر اساس یک قرارداد تعهد خود را انجام ندهد و مسئول شناخت شود علاوه بر اینکه می‌بایست همچنان تعهدی که بر اساس قرار داشته است را انجام دهد؛ بلکه تعهد دارد خسارتی را که در اثر عدم انجام تعهدش به طرف مقابل وارد کرده نیز جبران کند که خود این تعهدی دیگر است به آن تعهد ثانویه می‌گویند.

در مسئولیت خارج از قرارداد و قهری نیز منشأ مسئولیت قرارداد نیست؛ بلکه انجام فعل مادی است که موجب خسارت می‌شود و شخص متعهد به جبران آن می‌شود و ریشه این مسئولیت تخلف از تکالیف قانونی است که برای همه وجود دارد. به همین دلیل نقطه مقابل مسئولیت قراردادی محسوب می‌شود و در جایی که دو نفر با همدیگر هیچ‌گونه قراردادی ندارند و یکی از آن دو نفر عمداً و یا غیرعمد به نفر دیگر خسارتی وارد می‌کند، مسئولیت را یک مسئولیت خارج از قرارداد تلقی می‌کنند. مثلاً طبق قانون باید در کردار و رفتار جوانب احتیاط را رعایت کرد، مرتکب قتل نشد و یا سرقت نکرد، حال اگر کسی از نص قوانین تمرد کند و در نتیجه آن آسیب و ضرری به غیر وارد شود، ملزم می‌شود که آن را جبران سازد. مبنای این مسئولیت برای جبران خسارت قرارداد فی‌مابین مرتکب ضرر و متحمل ضرر نیست؛ بلکه تمرد از قانون و غیر از قرارداد است. امروزه در حقوق داخلی و نظام مسئولیت مدنی بیشتر تمرکز بر روی جبران کردن خسارات است و تلاش می‌شود تا خسارات و یا ضرری بدون جبران نماند.

در این مطلب سعی شد که انواع مسئولیت مدنی بر اساس قوانین جمهوری اسلامی ایران بیان و توضیح داده شود. این موضوع از این جهت مهم است که بسیاری از شهروندان از این موضوع آگاه نیستند در بسیاری از اوقات مرتکب اعمالی می‌شوند یا از انجام کارهایی خودداری می‌کنند که باعث مسئولیت آن‌ها می‌شود این مسئولیت هر چند مجازات حبس را به دنبال ندارد اما می‌توان ضرر و زیان مادی زیادی را به کسانی که مرتکب آن می‌شوند وارد آورد. از طرفی برخی گمان می‌کنند که مسئولیت مدنی فقط زمانی است که قراردادی را نقض کنند اما همان طور که مشاهده کردیم چنین نیست و حتی خارج از قرارداد هم می‌توان مسئولیت مدنی محقق شود.