قانون جدید تقسیم ارث بین فرزندان دختر و پسر ۱۴۰۴

موضوع تقسیم ارث و به‌ویژه بحث برابری سهم‌الارث دختر و پسر، یکی از مباحث پیچیده و چندبعدی در نظام حقوقی ایران است که نیازمند بررسی از زوایای مختلف حقوقی، فقهی، اجتماعی و اقتصادی می‌باشد. این مقاله به ابعاد گوناگون این موضوع، از جمله وضعیت فعلی قانون، طرح‌های جدید مجلس برای اصلاحات، و سهم‌الارث سایر وراث مانند همسر و خواهر و برادر می‌پردازد.

 وضعیت کنونی تقسیم ارث فرزندان ، قاعده دو برابری پسر نسبت به دختر

بر اساس قانون مدنی فعلی ایران، قاعده اصلی در تقسیم ارث بین فرزندان، اعطای سهمی دو برابر به پسر نسبت به دختر است. این امر در ماده ۹۰۷ قانون مدنی تصریح شده است. این تفاوت در سهم‌الارث، از دیدگاه بسیاری از کارشناسان و فعالان اجتماعی، با اصل برابری در تعارض بوده و نوعی تبعیض جنسیتی تلقی می‌شود.

 طرح جدید مجلس برای برابری ارث فرزندان ، امیدها و واقعیت‌ها

در راستای پاسخ به مطالبات اجتماعی و ایجاد تغییر در این رویه، مجلس شورای اسلامی در سال ۱۴۰۱ طرحی را با عنوان “طرح اصلاح مواد ۹۰۷، ۹۰۸ و ۹۴۹ قانون مدنی” به تصویب رساند. هدف اصلی این طرح، ایجاد برابری در سهم‌الارث بین فرزندان دختر و پسر است.

نکته حائز اهمیت: این طرح مصوب مجلس، هنوز به قانون لازم‌الاجرا تبدیل نشده است و برای اجرایی شدن، نیازمند تأیید نهایی از سوی شورای نگهبان و طی کامل تشریفات قانونی است. تا آن زمان، قوانین فعلی ملاک عمل خواهد بود.

 دلایل موافقان و مخالفان برابری ارث

بحث بر سر برابری ارث فرزندان، دیدگاه‌های متفاوتی را به همراه داشته است:

• ادله موافقان برابری:

  • طرفداران این طرح معتقدند که تمامی افراد، فارغ از جنسیت، باید از حقوق مساوی برخوردار باشند و ایجاد تمایز در سهم‌الارث، نوعی تبعیض ناروا است.
  • آن‌ها همچنین استدلال می‌کنند که برابری ارث می‌تواند به تقویت جایگاه اقتصادی و اجتماعی زنان در خانواده و جامعه کمک شایانی نماید.

• ادله مخالفان برابری:

  • مخالفان، عمدتاً با استناد به مبانی فقهی و احکام شرعی اسلام، معتقدند که قواعد ارث جزو احکام ثابت و تغییرناپذیر است.
  • برخی نیز این نگرانی را مطرح می‌کنند که تغییر این قاعده ممکن است به ساختار خانواده آسیب رسانده و پیامدهای اجتماعی نامطلوبی مانند افزایش طلاق به همراه داشته باشد.

 راهکار های جایگزین برای حمایت از حقوق مالی زنان

در کنار بحث مستقیم برابری ارث، برخی کارشناسان حقوقی پیشنهاد می‌کنند که به جای تغییر مستقیم در اصل قاعده ارث فرزندان، می‌توان از طریق تقویت سایر حقوق مالی زنان، مانند افزایش میزان مهریه واقعی و اجرایی، و یا تسهیل حقوق مربوط به حضانت و نفقه فرزندان، به بهبود وضعیت مالی و اجتماعی آنان کمک کرد.

 تغییرات پیشنهادی در سهم‌الارث همسر (در طرح جدید)

طرح جدید مجلس که هنوز نهایی نشده، تغییراتی را نیز در خصوص سهم‌الارث همسر (زوجه یا زوج) در نظر گرفته است:

• قانون فعلی سهم‌الارث همسر:

  • در صورت داشتن فرزند از متوفی: سهم همسر (زوجه) یک‌هشتم از اموال منقول و قیمت اموال غیرمنقول (مانند زمین و خانه) است. اگر همسر، زوج باشد، سهم او یک‌چهارم خواهد بود.
  • در صورت نداشتن فرزند از متوفی: سهم همسر (زوجه) یک‌چهارم و سهم زوج یک‌دوم از کل ماترک است.

• پیشنهاد طرح جدید برای سهم‌الارث همسر:

  • در طرح جدید، پیشنهاد شده است که سهم‌الارث همسر (چه زوج و چه زوجه) در هر دو حالت (داشتن یا نداشتن فرزند) یکسان و معادل یک‌چهاردهم (۱/۱۴) اموال منقول و غیرمنقول متوفی باشد.

  • تفاوت‌های کلیدی: مهم‌ترین تفاوت این است که سهم همسر دیگر به بودن یا نبودن فرزند بستگی نخواهد داشت. همچنین، با این پیشنهاد، سهم‌الارث همسر، به خصوص در حالتی که متوفی فرزند ندارد، تغییر قابل توجهی خواهد کرد (مثلاً سهم زوجه از ۱/۴ به ۱/۱۴ کاهش و سهم زوج نیز از ۱/۲ به ۱/۱۴ کاهش می‌یابد که این بخش از متن اصلی نیازمند بررسی دقیق‌تر است، زیرا معمولا هدف افزایش حمایت است. متن اصلی “افزایش یافته” گفته بود که با ۱/۱۴ در تضاد است، مگر اینکه منظور مقایسه با حالت داشتن فرزند باشد که ۱/۸ بوده و ۱/۱۴ حتی از آن هم کمتر است. این بخش از طرح پیشنهادی نیاز به شفاف‌سازی در منابع رسمی دارد).

 مبانی قانونی تقسیم ارث فرزندان در قانون مدنی

ماده ۸۶۱ قانون مدنی، موجبات ارث را دو امر معرفی می‌کند:

1. نسب: خویشاوندانی که دارای رابطه خونی با متوفی هستند (مانند فرزندان).
2. سبب: رابطه‌ای که از طریق ازدواج با متوفی ایجاد می‌شود (مانند همسر).

فرزند دختر، به عنوان وارث نسبی، در طبقه اول ارث قرار دارد و سهم‌الارث او از اولویت بالایی برخوردار است. حضور فرزندان (طبقه اول) مانع از ارث بردن طبقات بعدی (مانند خواهران و برادران که در طبقه دوم هستند) می‌شود.

حالات مختلف تقسیم ارث با حضور فرزندان و والدین (طبق قانون فعلی):

• اگر وراث شامل پدر، مادر، دختر و پسر باشند: هر یک از پدر و مادر یک‌ششم ارث می‌برند. مابقی (چهارششم) بین دختران و پسران تقسیم می‌شود، به طوری که پسر دو برابر دختر سهم ببرد.
• اگر وراث شامل پدر، مادر و یک دختر باشند: هر یک از پدر و مادر یک‌ششم ارث می‌برند. دختر نیز سه ششم (نصف) می‌برد. باقیمانده (یک‌ششم) مجدداً بر اساس قواعد رد، بین آن‌ها با نسبت‌های قانونی تقسیم می‌شود.
• اگر همه فرزندان دختر باشند (و فرزند پسر نباشد): ماترک به طور مساوی بین دختران تقسیم می‌شود (اگر بیش از یک دختر باشند).
• اگر وراث شامل پدر، مادر و چند دختر باشند: هر یک از پدر و مادر یک‌ششم، و مابقی (چهارششم) به طور مساوی بین دختران تقسیم می‌شود.
• اگر فرزندان متعدد و شامل دختر و پسر باشند: پسر دو برابر دختر ارث می‌برد.
• اگر متوفی فقط یک فرزند داشته باشد (چه پسر و چه دختر): تمام ترکه به او می‌رسد (پس از پرداخت سهم سایر وراث دارای فرض مانند همسر یا والدین در صورت وجود).
• اگر تنها وارث متوفی یک دختر باشد (و هیچ وارث دیگری از طبقه اول یا همسر نباشد): تمام ترکه به دختر می‌رسد.

شرط مشروعیت فرزند برای ارث‌بری: بر اساس قانون، فرزندان نامشروع از پدر و مادر خود ارث نمی‌برند.

 وصیت: راهکاری برای تعدیل سهم‌الارث فرزندان

یکی از راه‌های قانونی برای ایجاد توازن بیشتر در سهم‌الارث دختران و پسران، استفاده از وصیت‌نامه است:

• هر فرد می‌تواند تا یک‌سوم (ثلث) از کل اموال خود را برای هر شخص یا منظوری که مایل است، وصیت کند. این وصیت می‌تواند به نفع دختران و مازاد بر سهم‌الارث قانونی آن‌ها باشد.

• با تنظیم وصیت‌نامه رسمی، می‌توان بخشی از اموال را به گونه‌ای تقسیم کرد که سهم دختران به پسران نزدیک‌تر شود. وصیت تا ثلث اموال به صورت مساوی یا هر نسبت دیگری معتبر است و مابقی (دو سوم) طبق قانون (پسر دو برابر دختر) تقسیم خواهد شد.

• وصیت مازاد بر ثلث: اگر وصیت بیش از یک‌سوم اموال باشد، اعتبار بخش مازاد بر ثلث، منوط به اجازه و تنفیذ سایر وراث است. اگر وراث (به خصوص پسران در این بحث) این وصیت مازاد را بپذیرند، می‌توان حتی به تقسیم برابر یا هر نسبت دیگری دست یافت. اگر اجازه ندهند، وصیت فقط تا همان یک‌سوم نافذ خواهد بود. در متن اشاره شده که “اگر تعداد پسران کمتر از نصف تعداد دختران باشد … وصیت زیاده بر ثلث می‌شود و سهم الارث را می‌توان به صورت برابر بین آنها تقسیم کرد.” این گزاره نیاز به دقت بیشتری دارد؛ نفسِ ترکیب جنسیتی فرزندان، خودبه‌خود باعث جواز وصیت مازاد بر ثلث یا الزام وراث به تنفیذ آن نمی‌شود. تنفیذ وصیت مازاد بر ثلث همواره به اراده وراث بستگی دارد.

سهم‌الارث دختر و پسر از مادر

یک باور نادرست وجود دارد که سهم‌الارث فرزندان از مادر متفاوت از پدر است. اما قانون مدنی در این خصوص تفاوتی قائل نشده و قاعده “پسر دو برابر دختر” در ارث بردن از مادر نیز همانند ارث بردن از پدر جاری است.

ارث در صورت نبود فرزند ، نقش والدین و خواهر و برادر

• قانون فعلی در صورت نبود فرزند:

  • اگر متوفی فرزند نداشته باشد، و پدر و مادر در قید حیات باشند، هر کدام یک‌سوم از ماترک را به ارث می‌برند (در صورتی که مادر حاجب نداشته باشد)، و بقیه به سایر وراث می‌رسد. اگر تنها یکی از والدین زنده باشد، او سهم بیشتری می‌برد. خواهران و برادران در این حالت (با وجود والدین) سهم کمتری دارند یا اصلاً ارث نمی‌برند مگر در شرایط خاص کلاله.
  • در متن اصلی شما آمده: “یک سوم به پدر و یک سوم به مادر – یک ششم به هر یک از برادران و خواهران”. این تقسیم‌بندی دقیق نیست. با بودن پدر و مادر (طبقه اول)، خواهر و برادر (طبقه دوم) معمولاً ارث نمی‌برند مگر اینکه شرایط خاصی مانند “کلاله” (نبودن هیچ‌یک از والدین و فرزندان) مطرح باشد.

• پیشنهاد طرح جدید در صورت نبود فرزند:

  • در طرح جدید مجلس، پیشنهاد شده است که در صورت نبود فرزند، پدر و مادر هر کدام یک‌ششم ارث ببرند.
  • باقیمانده ماترک بین خواهران و برادران به طور مساوی تقسیم شود.
  • تفاوت‌های کلیدی: این پیشنهاد سهم پدر و مادر را (نسبت به حالتی که تنها وراث باشند) کاهش داده و سهم خواهران و برادران را افزایش می‌دهد و مهم‌تر از آن، قید “به طور مساوی” برای خواهر و برادر را مطرح می‌کند که با قاعده فعلی (پسر دو برابر خواهر در بین خواهر و برادران ابوینی یا ابی) متفاوت است.

 قانون ارث خواهر و برادر (کلاله)

خواهران و برادران متوفی در طبقه دوم وراث قرار دارند و تنها در صورتی ارث می‌برند که هیچ وارثی از طبقه اول (پدر، مادر، فرزندان و نوادگان) در قید حیات نباشد.

• خواهران و برادران ابوینی (از یک پدر و مادر): در صورت نبود وراث طبقه اول، ارث به آن‌ها می‌رسد. اگر هم خواهر و هم برادر ابوینی باشند، پسر دو برابر دختر ارث می‌برد.
• خواهران و برادران ابی (فقط از یک پدر) یا امی (فقط از یک مادر):
  • وراث ابی در نبود وراث ابوینی ارث می‌برند و قاعده تقسیم بین خودشان نیز پسر دو برابر دختر است.
  • وراث امی (مادری) سهم خود را (یک‌ششم اگر یک نفر، یک‌سوم اگر متعدد) به طور مساوی می‌برند، چه با وراث ابوینی یا ابی همراه باشند یا نباشند.
• متن شما اشاره کرده “سهم‌الارث برادران ۲ برابر خواهران است. این موضوع توسط قانون بنا شده و حق اعتراضی جای نمی‌گذارد”. این قاعده برای خواهر و برادران ابوینی و ابی صحیح است، اما برای خواهر و برادران امی، تقسیم به صورت مساوی است.

 میزان سهم‌الارث اولاد اولاد (نوه)

نوه‌ها نیز در طبقه اول وراث قرار دارند، اما تنها در صورتی ارث می‌برند که فرزند مستقیمی از متوفی در قید حیات نباشد. در این حالت، نوه‌ها قائم‌مقام فرزند متوفی (یعنی پدر یا مادر خودشان که فرزند متوفی بوده) می‌شوند و سهم‌الارث او را می‌برند.

• در تقسیم سهم بین نوه‌ها نیز قاعده کلی این است که نوادگان پسری دو برابر نوادگان دختری سهم می‌برند، اگر از یک فرزند باشند. همچنین، نوه پسری که از طریق دختر به متوفی می‌رسد، سهم کمتری نسبت به نوه پسری که از طریق پسر به متوفی می‌رسد، خواهد داشت، زیرا هر نوه سهم کسی را می‌برد که به واسطه او به متوفی متصل می‌شود.

نتیجه‌ گیری

قوانین ارث در ایران، به ویژه در مورد سهم فرزندان و بحث برابری جنسیتی، همچنان یکی از موضوعات مهم و در حال تحول است. در حالی که طرح‌هایی برای اصلاحات در مجلس مطرح شده، قوانین فعلی همچنان پابرجا هستند. آگاهی از این قوانین و بهره‌مندی از مشاوره حقوقی تخصصی برای تنظیم وصیت‌نامه و تقسیم ماترک، امری ضروری است.