موضوع تقسیم ارث و به‌ویژه بحث برابری سهم‌الارث دختر و پسر، یکی از مباحث پیچیده و چندبعدی در نظام حقوقی ایران است که نیازمند بررسی از زوایای مختلف حقوقی، فقهی، اجتماعی و اقتصادی می‌باشد. این مقاله به ابعاد گوناگون این موضوع، از جمله وضعیت فعلی قانون، طرح‌های جدید مجلس برای اصلاحات، و سهم‌الارث سایر وراث مانند همسر و خواهر و برادر می‌پردازد.
بر اساس قانون مدنی فعلی ایران، قاعده اصلی در تقسیم ارث بین فرزندان، اعطای سهمی دو برابر به پسر نسبت به دختر است. این امر در ماده ۹۰۷ قانون مدنی تصریح شده است. این تفاوت در سهم‌الارث، از دیدگاه بسیاری از کارشناسان و فعالان اجتماعی، با اصل برابری در تعارض بوده و نوعی تبعیض جنسیتی تلقی می‌شود.
در راستای پاسخ به مطالبات اجتماعی و ایجاد تغییر در این رویه، مجلس شورای اسلامی در سال ۱۴۰۱ طرحی را با عنوان “طرح اصلاح مواد ۹۰۷، ۹۰۸ و ۹۴۹ قانون مدنی” به تصویب رساند. هدف اصلی این طرح، ایجاد برابری در سهم‌الارث بین فرزندان دختر و پسر است.
نکته حائز اهمیت: این طرح مصوب مجلس، هنوز به قانون لازم‌الاجرا تبدیل نشده است و برای اجرایی شدن، نیازمند تأیید نهایی از سوی شورای نگهبان و طی کامل تشریفات قانونی است. تا آن زمان، قوانین فعلی ملاک عمل خواهد بود.
مطالعه بیشتر : قانون جدید ارث مادر به فرزندان دختر و پسر ۱۴۰۴
بحث بر سر برابری ارث فرزندان، دیدگاه‌های متفاوتی را به همراه داشته است:
ادله موافقان برابری:
ادله مخالفان برابری:
در کنار بحث مستقیم برابری ارث، برخی کارشناسان حقوقی پیشنهاد می‌کنند که به جای تغییر مستقیم در اصل قاعده ارث فرزندان، می‌توان از طریق تقویت سایر حقوق مالی زنان، مانند افزایش میزان مهریه واقعی و اجرایی، و یا تسهیل حقوق مربوط به حضانت و نفقه فرزندان، به بهبود وضعیت مالی و اجتماعی آنان کمک کرد.
طرح جدید مجلس که هنوز نهایی نشده، تغییراتی را نیز در خصوص سهم‌الارث همسر (زوجه یا زوج) در نظر گرفته است:
قانون فعلی سهم‌الارث همسر:
پیشنهاد طرح جدید برای سهم‌الارث همسر:
در طرح جدید، پیشنهاد شده است که سهم‌الارث همسر (چه زوج و چه زوجه) در هر دو حالت (داشتن یا نداشتن فرزند) یکسان و معادل یک‌چهاردهم (۱/۱۴) اموال منقول و غیرمنقول متوفی باشد.
تفاوت‌های کلیدی: مهم‌ترین تفاوت این است که سهم همسر دیگر به بودن یا نبودن فرزند بستگی نخواهد داشت. همچنین، با این پیشنهاد، سهم‌الارث همسر، به خصوص در حالتی که متوفی فرزند ندارد، تغییر قابل توجهی خواهد کرد (مثلاً سهم زوجه از ۱/۴ به ۱/۱۴ کاهش و سهم زوج نیز از ۱/۲ به ۱/۱۴ کاهش می‌یابد که این بخش از متن اصلی نیازمند بررسی دقیق‌تر است، زیرا معمولا هدف افزایش حمایت است. متن اصلی “افزایش یافته” گفته بود که با ۱/۱۴ در تضاد است، مگر اینکه منظور مقایسه با حالت داشتن فرزند باشد که ۱/۸ بوده و ۱/۱۴ حتی از آن هم کمتر است. این بخش از طرح پیشنهادی نیاز به شفاف‌سازی در منابع رسمی دارد).
ماده ۸۶۱ قانون مدنی، موجبات ارث را دو امر معرفی می‌کند:
فرزند دختر، به عنوان وارث نسبی، در طبقه اول ارث قرار دارد و سهم‌الارث او از اولویت بالایی برخوردار است. حضور فرزندان (طبقه اول) مانع از ارث بردن طبقات بعدی (مانند خواهران و برادران که در طبقه دوم هستند) می‌شود.
شرط مشروعیت فرزند برای ارث‌بری: بر اساس قانون، فرزندان نامشروع از پدر و مادر خود ارث نمی‌برند.
یکی از راه‌های قانونی برای ایجاد توازن بیشتر در سهم‌الارث دختران و پسران، استفاده از وصیت‌نامه است:
هر فرد می‌تواند تا یک‌سوم (ثلث) از کل اموال خود را برای هر شخص یا منظوری که مایل است، وصیت کند. این وصیت می‌تواند به نفع دختران و مازاد بر سهم‌الارث قانونی آنها باشد.
با تنظیم وصیت‌نامه رسمی، می‌توان بخشی از اموال را به گونه‌ای تقسیم کرد که سهم دختران به پسران نزدیک‌تر شود. وصیت تا ثلث اموال به صورت مساوی یا هر نسبت دیگری معتبر است و مابقی (دو سوم) طبق قانون (پسر دو برابر دختر) تقسیم خواهد شد.
وصیت مازاد بر ثلث: اگر وصیت بیش از یک‌سوم اموال باشد، اعتبار بخش مازاد بر ثلث، منوط به اجازه و تنفیذ سایر وراث است. اگر وراث (به خصوص پسران در این بحث) این وصیت مازاد را بپذیرند، می‌توان حتی به تقسیم برابر یا هر نسبت دیگری دست یافت. اگر اجازه ندهند، وصیت فقط تا همان یک‌سوم نافذ خواهد بود. در متن اشاره شده که “اگر تعداد پسران کمتر از نصف تعداد دختران باشد … وصیت زیاده بر ثلث می‌شود و سهم الارث را می‌توان به صورت برابر بین آنها تقسیم کرد.” این گزاره نیاز به دقت بیشتری دارد؛ نفسِ ترکیب جنسیتی فرزندان، خودبه‌خود باعث جواز وصیت مازاد بر ثلث یا الزام وراث به تنفیذ آن نمی‌شود. تنفیذ وصیت مازاد بر ثلث همواره به اراده وراث بستگی دارد.
یک باور نادرست وجود دارد که سهم‌الارث فرزندان از مادر متفاوت از پدر است. اما قانون مدنی در این خصوص تفاوتی قائل نشده و قاعده “پسر دو برابر دختر” در ارث بردن از مادر نیز همانند ارث بردن از پدر جاری است.
مطالعه بیشتر : مالیات بر ارث چیست ؟
قانون فعلی در صورت نبود فرزند:
پیشنهاد طرح جدید در صورت نبود فرزند:
خواهران و برادران متوفی در طبقه دوم وراث قرار دارند و تنها در صورتی ارث می‌برند که هیچ وارثی از طبقه اول (پدر، مادر، فرزندان و نوادگان) در قید حیات نباشد.
نوه‌ها نیز در طبقه اول وراث قرار دارند، اما تنها در صورتی ارث می‌برند که فرزند مستقیمی از متوفی در قید حیات نباشد. در این حالت، نوه‌ها قائم‌مقام فرزند متوفی (یعنی پدر یا مادر خودشان که فرزند متوفی بوده) می‌شوند و سهم‌الارث او را می‌برند.
نتیجه گیری
قوانین ارث در ایران، به ویژه در مورد سهم فرزندان و بحث برابری جنسیتی، همچنان یکی از موضوعات مهم و در حال تحول است. در حالی که طرح‌هایی برای اصلاحات در مجلس مطرح شده، قوانین فعلی همچنان پابرجا هستند. آگاهی از این قوانین و بهره‌مندی از مشاوره حقوقی تخصصی برای تنظیم وصیت‌نامه و تقسیم ماترک، امری ضروری است.
سهم الارث دختر و پسر در قانون جدید چگونه است؟
آیا طرح برابری ارث فرزندان تصویب شده است؟
اگر پدر یا مادری بخواهد سهم بیشتری به دخترش برسد، چه راهکارهایی وجود دارد؟
سهم الارث خواهر و برادر متوفی در چه شرایطی و چگونه تقسیم می شود؟
تفاوت سهم الارث خواهر و برادر ابوینی، ابی و امی چیست؟
اگر فرزندی وجود نداشته باشد، سهم الارث همسر چگونه تعیین می شود؟
تیم تحریریه
دیدگاه شما برای ما ارزشمند است