ترکه متوفی بدون وارث چه وضعیتی دارد؟
در مطالب قبلی توضیح دادیم که کسی که فوت می‌کند تا چه اندازه می‌تواند اموال و دارایی‌هایش را وصیت کند. علاوه بر این گفتیم که سهم الارث چیست و آیا می‌توان وراث را از سهم الارث محروم کرد یا نه؟ همچنین مالیات بر ارث و چگونگی محاسبه و پرداخت آن را هم شرح دادیم. علاوه بر تمام اینها نوشتیم که اموال و دارایی‌های شخصی که فوت کرده بر اساس قانون به چه کسانی تعلق می‌گیرد و سهم هر کدام چه اندازه است. حال در این مورد می‌خواهیم به نمونه‌ای بپردازیم که هر چند ممکن است نادر باشد اما هست و نباید از نظر دور بماند. این مورد حالتی است که در آن متوفی وارثی ندارد. پس این پرسش پیش می‌آید که ترکه متوفی بدون وارث چه وضعیتی دارد؟ بدین معنی که اگر شخصی فوت کند و هیچ وارثی نداشته باشد برای اموال او چه پیش خواهد آمد؟ در ادامه به این پرسش پاسخ خواهیم داد.
فهرست مطالب
وضعیت ترکه متوفی بدون وارث
فلسفه تقسیم ارث در قوانین جمهوری اسلامی ایران است که مال و دارایی‌های شخصی که فوت می‌کند به نزدیک‌ترین خویشاوندان و اقوام او برسد. برای همین در قانون سه طبقه مشخص شده که این سه طبقه که هر کدام دارای سه درجه هستند از متوفی ارث می‌برند. البته لازم به ذکر است که تمام این طبقات با هم ارث نمی‌برند. به این معنی که اولویت ارث بردن با طبقه اول است. اگر طبقه اول نباشد ارث به طبقه دوم می‌رسد و اگر طبقه دوم هم نباشد ارث به طبقه سوم خواهد رسید. در صورتی که طبقه سوم هم وجود نداشته باشند می‌گویند متوفی بدون وارث است. در مورد ترکه و اموال و دارایی‌های به جا مانده از فرد فوت شده بدون وارث در ماده ۸۶۶ قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران قانون گذار اذعان دارد که:
«در صورت نبودن وارث، امر ترکه متوفی راجع به حاکم است.»
این ماده ممکن است ابهاماتی داشته باشد که در ادامه به توضیح آن خواهیم پرداخت. در این ماده منظور از حاکم همان دادگاه است. به عبارتی منظور از حاکم مرجع صلاحیت داری است که صلاحیت رسیدگی به دعاوی در ارتباط با اموال و دارایی‌های به جا مانده از شخص فوت شده را دارد. نکته‌ای که در این جا خیلی مهم است این است که حاکم مالک اموال و دارایی‌های به جا مانده از متوفی بدون وارث نیست بلکه مسئول اداره آن است.
در چنین شرایطی توجه به دو نکته لازم است اولاً اینکه اگر شخصی وارث نداشته باشد حال وارث سببی یا نسبی فرق نمی‌کند، می‌تواند در مورد تمام اموال و دارایی‌های خود وصیت کند نه فقط نسبت به ثلث یا یک سوم آن. دوماً اگر شخصی که فوت می‌کند وارث نداشته باشد اما پیش از مرگ شخصی دیگر را برای اداره اموال خود طی وصیت تعیین کرده باشد در چنین شرایطی حاکم حق دخالت در اداره اموال او را ندارد.
آنچه که تاکنون گفته شد آنچه بود که قانون مدنی گفته است. قانون امور حسبی در مورد اموال و داریی به جا مانده از متوفی که وارث ندارد شرایط دیگری مقرر داشته که در تعارض با قانون مدنی است. ماده ۳۳۵ قانون امور حسبی اذعان دارد که:
«اگر از تاریخ تحریر ترکه تا ده سال وارث متوفی معلوم شود، ترکه به او داده می شود و پس از گذشتن مدت نامبرده، باقی مانده ترکه به خزانه دولت تسلیم می شود و ادعاء حقی نسبت به ترکه از کسی به هر عنوان که باشد پذیرفته نیست.»
همان طو که مشخص است بر اساس این قانون اگر تا ده سال پس از مرگ شخصی و تحریر ترکه او (یعنی مشخص کردن اموال و دارایی‌ها و هم چنین دیون و بدهی‌های او) وارث یا وراث او مشخص نشوند اموال و داریی به جا مانده به خزانه دولت واگذار می‌شود و در ملکیت دولت قرار می‌گیرد. این در تعارض با چیزی است که در قانون مدنی آمده، در قانون مدنی اموال شخص بلا وارث اداره‌اش با حاکم خواهد بود اما در قانون امور حسبی اموال شخص بلا وارث در ملکیت دولت قرار می‌گیرد. حال پرسش این است که کدام قانون مورد توجه خواهد بود؟ با توجه به اینکه زمان تصویب قانون امور حسبی بعد از زمان تصویب قانون مدنی است پس به نظر می‌رسد که قانون امور حسبی باید در نظر گرفته شود و بر اساس آن عمل کرد.
اگر زوجه تنها وارث متوفی باشد
در بخش قبلی این مطالب توضیح دادیم که اگر متوفی هیچ وارثی نداشته باشد اموال و دارایی‌های به جا مانده از او به مالکیت دولت در خواهد آمد. حال در این بین شرایطی هم وجود دارد که یک استثنا است. در این شرایط آنچه که از متوفی به جا می‌ماند هم به وارث می‌رسد و هم به مالکیت دولت درمی‌آید.
گاهی پیش می‌آید که تنها وارث شخص متوفی همسر اوست. به عبارتی دیگر مردی فوت می‌کند و تنها وارث او زن اوست. در چنین شرایطی زن به اندازه‌ای که قانون برای او تعیین کرده از اموال و دارایی همسرش ارث می‌برد و بقیه اموال و دارایی به دولت می‌رسد و به مالکیت او درمی‌آید. قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران در این مورد در ماده ۹۴۹ اذعان دارد که: «در صورت نبودن هیچ وارث دیگر بغیر از زوج یا زوجه، شوهر تمام ترکه زن متوفی خود را می برد لیکن زن فقط نصیب خود را برده و بقیه ترکه شوهر در حکم مال اشخاص بلاوارث و تابع ماده ۸۶۶ خواهد بود.»
برای توضیح بیشتر و روشن‌تر شدن مطلب باید گفت که اگر مردی فوت کند و جز همسرش هیچ وارثی نداشته باشد زن فقط به اندازه سهمی که قانون تعیین کرده از اموال و دارایی شوهرش ارث می‌برد و بقیه در مالکیت دولت خواهد بود. اما در صورتی که زنی فوت کند و هیچ وارثی جز شوهرش نداشته باشد تمام اموال زن به شوهرش خواهد رسید.
در مورد ماده ۸۶۶ قانون مدنی دو نشریه مشورتی اداره حقوقی قوه قضاییه بسیار مهم است و در اینجا به آن‌ها اشاره می‌کنیم.
به موجب نظریه مشورتی شماره ۷/۲۹۹۹ مورخه ۲/۶/۱۳۷۴ اداره حقوقی قوه قضاییه، ترکه متوفای بلاوارث در صلاحیت ولی فقیه و حاکم بوده و با اذن کلی ایشان، در اختیار سازمان جمع‌آوری املاک تملیکی قرار خواهد گرفت.
با توجه به نظریه مشورتی شماره ۷/۵۴۴۲ مورخه ۱۶/۸/۱۳۸۶ اداره حقوقی قوه قضاییه، در صورت فقدان وارث برای متوفی، طرح دعوی زوجیت که در امر ترکه مؤثر می‌باشد؛ به طرفیت دادستان، صورت می‌گیرد
در این مطلب وضعیتی را توضیح دادیم که شخصی فوت می‌کند و هیچ وارثی ندارد و گفتیم که در چنین شرایطی اموال و دارایی‌های به جا چه وضعیتی خواهد داشت. هم چنین حالتی که مردی فوت می‌کند و تنها وارثش زنش است و بالعکس یعنی حالتی که زنی فوت می‌کند و تنها وارثش شوهرش است را نیز توضیح دادیم. در پایان توصیه می‌کنیم حتماً از راهنمای وکیل ارث بهره ببرید.
