مسئولیت کیفری پرستاران چگونه است؟

برخی مشاغل هستند که با توجه به حساسیت و ماهیت شغلشان می‌بایست دقت بیشتری به خرج دهند و مسئولیتشان طبیعتاً بیشتر از سایر شغل‌هاست. به خصوص اگر صاحبان این مشاغل با جان آدمی سر و کار داشته باشند و کوچک‌ترین اشتباهشان سبب مرگ و از دست رفتن جان دیگری شود. در این گونه مشاغل هر چند خود افراد دقت کافی دارند و سعی می‌کنند با وجدان و مسئولیت کافی وظایفشان را به انجام برسانند اما گاهی در اثر قصور و کوتاهی مواردی پیش می‌آید که باعث ضایع شدن حق دیگری می‌شود. یکی از این مشاغل خطیر و پر مسئولیت پرستاری است که مستقیماً با جان انسان‌ها سر و کار دارد. برای همین پرسشی که همواره مطرح است این است که مسئولیت کیفری پرستاران چگونه است و در چه شرایطی احراز می‌شود برای همین در این مطلب قصد داریم تا به این موضوع بپردازیم که مسئولین کیفری پرستاران چگونه است و چه شرایطی برای تحققش لازم است و در صورت تحقق چه مجازاتی به دنبال دارد؟

به طوری و به طور خلاصه می‌توان گفت که منظور از مسئولیت کیفری پرستاران این است که این افراد در برابر صدمه و یا جنایتی که برای بیمار پیش می‌آورند پاسخگو باشند و از طریق ایشان را به دقت بیشتر در کار خود تشویق کرد و از انجام اقدامات مخاطره‌آمیز منع نمود. اطلاع از این مهم هم برای خود پرستاران بسیار مهم است و از طریق متوجه می‌شوند در صورتی که قصور و کوتاهی مرتکب شوند با مجازات روبه‌رو خواهند شد و هم برای بیمار از اهمیت زیادی برخوردار است چرا که متوجه خواهد شد در صورتی در قبال او از جانب پرستاران کوتاهی روی داد حقش ضایع نشده و از طریقی که در قانون آمده جبران خواهد شد. در اینجا لازم است که یادآوری کنیم که مسئولیت کیفری منظور این است که مجرم مجازات می‌شود. یعنی اگر شخصی علمی انجام دهد که بر اساس قوانین جرم شناخته شده مجرم تلقی می‌شود و بر اساس قوانین مجازات خواهد شد. و مهم‌تر از همه شخص زمانی مجرم است که هم عمل مجرمانه انجام داده باشد و هم اینکه عاقل و بالغ باشد. حال در مورد اینکه مسئولیت کیفری پرستاران چیست می‌توان بیان داشت که پرستار نسبت به بیماری که از آن مراقبت می‌کند مسئولیت دارد و هر گونه کوتاهی او در برابر بیمار خود می‌تواند مسئولیت وی را باعث شود. مسئولیت پرستار در برابر بیمار و مسئولیت کیفری او زمانی خواهد بود که پرستار موجب بروز مشکلات جدی و وارد آمدن آسیب‌های جدی به بیمار شود. در چنین شرایطی پرستار باید جوابگو بوده و در پی جبران آن برآید. حساسیت شغل پرستاری مسئولیت کیفری وی را واجب می‌کند.

حال در این بخش به این موضوع می‌پردازیم که پرستاران در چه شرایطی مسئولیت کیفری خواهند داشت یعنی چه اتفاقی بیفتد تا مسئولیت کیفری پرستاران تحقق یابد و احراز شود.

برای پاسخ به این پرسش باید گفت که یک شخص پرستار ممکن است مرتکب سه نوع جرم در حالت کلی شود. جرایم عمدی، شبه عمدی و یا قتل خطای محض. جرایم عمدی زمانی تحقق می‌یابد که پرستار به عمد عملی را به انجام برساند که نوعاً کشنده باشد یا قصد کشتن بیمار را داشته باشد. منظور از این حالت زمانی است که برای مثال پرستار به عمد داروی اشتباهی یا دارویی که برای بیمار مضر است تزریق نماید یا عمداً ماده‌ای سمی را به بیمار بدهد. در چنین شرایطی حتی اگر پرستار قصد کشتن بیمار را نداشته باشد اصطلاحاً قصد نتیجه مجرمانه را هم نداشته باشد باز مرتکب جنایت خطای محض شده است.

اساساً می‌توان گفت که برای تحقق مسئولیت کیفری پرستار وجود سه عنصر لازم و حتمی است. این سه عنصر فعل مجرمانه، نتیجه مجرمانه و رابطه سببیت هستند. به عبارت دیگر بایستی میان تقصیر پرستار و نتیجه‌ای که حاصل می‌شود رابطه سببیت داشته باشد. بر اساس ماده ۲ قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲ هر رفتاری اعم از فعل یا ترک فعل که در قانون برای آن مجازات تعیین شده است جرم محسوب می‌شود.” بنابراین برای «جرم» باید در قانون، «مجازات» تعیین شده باشد و اگر برای فعل یا ترک فعلی، در قانون، مجازاتی تعیین نشده باشد، جرم محسوب نمی‌شود. با دقت در این ماده به این واقعیت می‌رسیم که ممکن است گاهی اصلاً پرستار کاری ندهد اما مسئولیت کیفری او احراز شود. این در حالتی است که پرستار می‌داند که باید داروی الف را به بیمار بدهد اما آگاهانه و به قصد آسیب رساندن به او و یا حتی در اثر قصور و کوتاهی از دادن آن دارو به بیمار امتناع می‌ورزد در چنین شرایطی نیز مسئولیت کیفری او احراز شده است. یعنی کوتاهی در انجام وظایف قانونی هم سبب مسئولیت کیفری است نه صرف انجام کاری که به بیمار آسیب می‌رساند.

البته لازم است که میان چند فرض فرق و تفکیک قائل شویم و همه را یکسان نپنداریم. فرض اول این است که پزشک دستوری اشتباه می‌دهد و به اشتباه برای بیمار دارویی می‌نویسد یا اشتباهاً بیمار را از خوردن دارویی منع می‌کند در این شرایط پرستار که طبیعتاً علمش از پزشک کمتر است اگر از این اشتباه آگاه نباشد مسئولیتی برای متصور نخواهیم بود اما اگر از این اشتباه مطلع باشد و باز به انجام آن کار مبادرت ورزد پرستار به سبب اقوی از مباشر مسئول خواهد بود یعنی مسئولیتش از پزشک نیز بیشتر است و در چنین مواردی رفتار پرستار را مؤثرتر می‌دانند.

در بخش قبلی به صورت مختصر توضیح دادیم که مسئولیت کیفری پرستاران چگونه تحقق می‌یابد و در چه شرایطی پرستاران مسئولیت کیفری خواهند داشت و این مهم چه عناصری دارد. حال در این بخش با توجه به اهمیت موضوع قصد داریم به صورت مفصل به این موضوع بپردازیم. پرستار در حالت کلی سه نوع جرم را می‌تواند مرتکب شود. جرائم عمدی، جرایم شبه عمدی و یا قتل خطا محض.

• -جرایم عمدی همان طور که از نامش مشخص است زمانی است که پرستار عمداً عملی را مرتکب شود که این عمل نوعاً کشنده باشد یا اینکه پرستار با این کار قصد به قتل رساندن و کشتن بیمار را داشته باشد. مثلاً پرستار دارویی کشنده یا سمی را به بیمار تزریق کند. البته لازم به ذکر است که حتماً لازم نیست که پرستار مرتکب انجام علمی شود بلکه گاهی خودداری از انجام عملی که برای بیمار ضرورت دارد نیز شامل جرایم عمدی می‌شود. مثلاً بیمار نیاز مبرم و شدید به دارویی دارد و اگر آن را مصرف نکند جانش به خطر می‌افتد و پرستار به عمد از دادن این دارو به بیمار خودداری کند.
• گاهی ممکن است پرستار به اشتباه و بدون اینکه قصد آسیب رساندن یا کشتن بیمار را داشته باشد دارویی یا ماده سمی را به بیمار تزریق می‌کند در چنین حالتی پرستار مرتکب جنایت خطای محض شده است.
• پیش از این نیز گفته شد که برای تحقق مسئولیت کیفری پرستاران جمع سه عنصر لازم است. این سه عنصر شامل فعل مجرمانه، نتیجه مجرمانه و رابطه سببیت است. به عبارت دیگر میان فعلی که پرستار انجام می‌دهد و نتیجه‌ای که حاصل می‌شود باید رابطه سبییت وجود داشته باشد یعنی پرستار فعل مجرمانه را برای رسیدن به نتیجه مجرمانه به انجام رسانده باشد. این فعل مجرمانه هم می‌تواند به صورت ارتکاب عملی باشد و هم می‌تواند در قالب خودداری از انجام عملی باشد.
• یکی دیگر از مصادیق تقصیر پرستاران که موجب مسئولیت کیفری آن‌ها می‌شود بی‌احتیاطی است. بدین معنا که گاهی پرستار کاری انجام می‌دهد که از نظر اصول پزشکی نمی‌بایست انجام دهد مثلاً میزان دوزی که از یک داروی تجویز شده را باید به بیمار بدهد رعایت نمی‌کند و یا مبادرت به انجام کاری می‌کند که در آن تخصص کافی و لازم را ندارد و از این طریق موجب آسیب رساندن به بیمار می‌شود یا حالتی دیگر که هست این است که پرستار بدون توجه به آیین‌نامه‌ها، بخشنامه‌ها و دستورات مقامات دولتی و صاحب صلاحیت به انجام وظایف خود مبادرت می‌ورزد.
• البته تمام این موارد به شرطی است که نتیجه مجرمانه حاصل شده باشد. یعنی تنها زمانی می‌توان برای تعقیب کیفری پرستار اقدام کرد که فعل یا ترک فعل پرستار منجر به وارد شدن آسیب به بیمار یا مرگ وی شود و نکته دیگری که برای دادگاه مهم است وجود رابطه سببیت میان فعل پرستار و نتیجه حاصله است. یعنی اگر صدمه‌ای به بیمار وارد شده این صدمه حاصل فعل یا ترک فعل پرستار بوده باشد. مواردی هست که پرستار قصور و کوتاهی مرتکب می‌شود و همزمان بیمار دچار صدمه یا مرگ می‌شود اما در آزمایشات و تحقیقات مشخص می‌شود که این صدمه حاصل فعل  و ترک فعل پرستار نبوده، در چنین شرایطی پرستار مسئولیت کیفری نخواهد داشت.

در پایان این بخش لازم است به ماده ۱۴۵ قانون مجازات اسلامی اشاره‌ای داشته باشیم.

این ماده اذعان دارد که: «تحقق جرایم غیرعمدی، منوط به احراز تقصیر مرتکب است. در جنایات غیرعمدی اعم از شبه ‌عمدی و خطای محض مقررات کتاب قصاص و دیات اعمال می‌شود.»

 تبصره ـ تقصیر اعم از بی‌‌احتیاطی و بی‌‌مبالاتی است.

حال در این بخش می‌خواهیم به این موضوع بپردازیم که اگر مسئولیت کیفری پرستاران احراز شد و مشخص گردید که یک پرستار دارای مسئولیت کیفری است چه مجازاتی برای او متصور خواهد بود و ممکن است به چه مجازاتی محکوم شود. این موضوع در دو حالت قابل بحث است.

• حالت اول اینکه اگر پرستاران در وظایف خود کوتاهی و قصور داشته باشند و در اثر کوتاهی و قصور ایشان به بیمار آسیبی وارد شود یا فوت کند این جنایت شبه عمد به حساب خواهد آمد. در این مورد توجه به بند پ ماده ۲۹۱ قانون مجازات اسلامی ۱۳۹۲ لازم است. این بند اذعان دارد که: «هر گاه جنایت به سبب تقصیر مرتکب واقع شود، مشروط بر اینکه جنایت واقه شده یا نظیر آن شمول تعریف جنایت عمدی نباشد، آن جنایت شبه عمدی محسوب می‌شود.»
• حال این پرسش می‌آید که مجازات پرستاری که مسئولیت کیفری او احراز شده چیست. برای پاسخ به این پرسش باید به ماده ۶۱۶ قانون مجازات اسلامی مراجعه کرد. ایم ماده اذعان دارد که: «در صورتی که قتل غیر عمد به واسطه بی‌‌احتیاطی یا بی‌ مبالاتی یا اقدام به امری که مرتکب در آن مهارت نداشته است یا به سبب عدم‌ رعایت نظامات واقع شود، مسبب به حبس از یک تا سه سال و نیز به پرداخت دیه در صورت مطالبه از ناحیه اولیای دم محکوم خواهد شد مگر اینکه‌ خطای محض باشد.»

در مورد جنایت خطای محض در مطالب بعدی به صورت مفصل توضیح خواهیم داد.

پرستاری از مشاغل حساسی است که با جان آدمی سر و کار دارد و همین حساسیت سبب می‌شود که افراد شاغل در آن از دقت بیشتری در کار خود بهره ببرد. در این مطلب سعی شد که شرایط و عناصر لازم برای تحقق مسئولیت کیفری پرستاران بیان شود و در نهایت مجازات پرستارانی که مسئولیت کیفری آن‌ها محرز شده بیاید. با توجه به لازم بودن اثبات برخی موارد در چنین پرونده‌هایی چه پرستار باشید چه بیمار، حتماً لازم است از دانش و تخصص وکیل کیفری بهره‌مند شوید.