انواع کلاهبرداری در قانون و مجازات کلاهبرداری

کلاهبرداری یکی از شایع‌ترین جرایمی است که پرونده‌های زیادی در محاکم قضایی با موضوع آن در جریان است، حالا پرونده‌هایی که قبلاً به سرانجام رسیده و در آینده باز شده هم بماند. قبلاً که معاملات و روابط میان اشخاص محدود بود کلاهبرداری هم انواع مختلفی نداشت و صرفاً از طریق یکسری روش‌های مشخص به انجام می‌رسید. اما اکنون با گسترش و پیشرفت راه‌های ارتباطی میان اشخاص کلاهبرداری هم انواع مختلفی پیدا کرده است. از کلاهبرداری از طریق پیامک گرفته تا کلاهبرداری در دیوار و کلاهبرداری در اینستاگرام. متأسفانه موارد زیادی مشاهده شده که افراد به دلیل ناآگاهی از قوانین و مقررات یا به خاطر عقیده به اینکه دیگر نمی‌شود کاری کرد و فایده ندارد از شکایت و پیگیری حق خود صرف نظر می‌کنند. در این مطلب قصد داریم مخاطبان را با کلیاتی در مورد جرم کلاهبرداری آشنا کنیم تا در مطالب بعدی نحوه‌ی شکایت از انواع کلاهبرداری را مطرح سازیم.

بسیاری از کلمات و اصطلاحات اگرچه در نگاه اول معنی آسان و قابل فهمی دارند اما در بسیاری از موارد این چنین نیست و تغییر اندکی در شرایط نوع جرم متفاوت و قوانین مربوط به آن نیز عوض می‌شود. برای همین لازم است در وهله‌ی اول تعریف کلاهبرداری را از نگاه قوانین جمهوری اسلامی ایران که حاکم بر شهروندان و اعمال کشور ما است مشخص سازیم. کلاهبرداری یکی از جرایم مربوط به مال است. در ماده‌ی ۱ قانون تشدید مجازات مرتکبین اختلاس و ارتشاء و کلاهبرداری، جرم کلاهبرداری از لحاظ قانونی تعریف شده و عناصر آن نیز مشخص شده است.

ماده‌ی ۱ قانون تشدید مجازات مرتکبین اختلاس و ارتشاء و کلاهبرداری اذعان دارد که:

« هر کس از راه حیله و تقلب مردم را به وجود شرکت‌ها یا تجارتخانه‌ها یا کارخانه‌ها یا مؤسسات موهوم یا به داشتن اموال و اختیارات واهی فریب دهد یا به امور غیر واقع امیدوار نماید یا از حوادث و پیشامدهای غیر واقع بترساند و یا اسم و یا عنوان مجعول اختیار کند و به یکی از وسایل مذکور و یا وسایل تقلبی دیگر وجوه و یا اموال یا اسناد یا حوالجات یا قبوض یا مفاصاحساب و امثال آن‌ها تحصیل کرده و از این راه مال دیگری را ببرد، ‌کلاهبردار محسوب و علاوه بر رد مال به صاحبش، به حبس از یک تا هفت سال و پرداخت جزای نقدی معادل مالی که اخذ کرده است محکوم می‌شود.»

البته این ماده دو تبصره نیز دارد که در مطالب بعدی به آن خواهیم پرداخت. تعریفی که ارائه شد از لحاظ قانونی بود. اما اگر بخواهیم ساده‌تر و به طور عمومی آن را تعریف کنیم می‌توان گفت کلاهبردار همان ضرر مالی رساندن به دیگری است. بدین معنا که مثلاً دو نفر در یک معامله ماشینی را خرید و فروش می‌کنند یکی از طرفین اوضاع را به گونه‌ای پیش می‌برد که به دیگری ضرر مالی می‌رساند این را می‌توان کلاهبرداری نامید. البته همان طور که پیش از این نیز گفته شد همیشه به این راحتی هم نیست.

در این بخش و در ادامه‌ی مطالب سعی می‌شود نمونه‌هایی از انواع کلاهبرداری ذکر شود:

• اجتناب از بازگرداندن حق طرف مقابل
• خیانت یا تبانی تصرف کننده جهت ثبت ملک به نام کسی دیگر
• جعل عنوان نمایندگی بیمه
• استفاده و بهره‌گیری از ارز دولتی برای مصارفی به جز خرید کالاهایی که مجوز آن برای خرید با ارز دولتی صادر شده است
• اظهارات خلاف واقع موسسین و مدیران شرکت های با مسئولیت محدود، تضامنی و نسبی در مورد پرداخت تمام سهم الشرکه غیرنقدی در اوراق و اسناد لازم برای ثبت شرکت.
• اخذ ارز دولتی و فروش آن در بازار سیاه به‌ جای خرید کالا
• معرفی اموال اشخاص دیگر به عنوان مال خود و یا انجام عملیات در مورد مال دیگران

بر اساس قانون مجازات اسلامی جرم کلاهبرداری بسته به اینکه ساده است یا مشدد، جرایم متفاوتی برای آن در نظر گرفته شده است در ادامه به صورت جداگانه به هر کدام از این موارد می‌پردازیم:

برای تحقق کلاهبرداری ساده شرایط مشخصی بر اساس قانون در نظر گرفته شده است. اولین شرط این است کسی که مرتکب جرم کلاهبرداری شده کارمند و مأمور دولت یا سازمان‌های وابسته به قوای سه گانه و سایر نهادهای حکومتی نباشد.

نکته‌ای که در اینجا مهم است و باید به آن اشاره شود این است که اگر فردی جزو موارد ذکر شده نباشد اما خود را در قالب آن‌ها معرفی کند فرقی ندارد و باز کلاهبرداری‌اش ساده تلقی نمی‌شود.

دومین شرط این است مجرم از رسانه‌های جمعی و انتشار آگهی برای کلاهبرداری استفاده نکرده باشد. مثلاً اگر فردی برای کلاهبرداری از انتشار آگهی در تلویزیون یا روزنامه بهره برده باشد کلاهبرداری او ساده نیست. برای مثال کلاهبرداری از طریق کارت به کارت یا کلاهبرداری در خرید و فروش مسکن اگر دو شرط فوق را نداشته باشد جزو دسته‌ی کلاهبرداری ساده به حساب می‌آید.

مجازاتی که برای کلاهبرداری ساده در نظر گرفته شده شامل این موارد است: اگر مقدار کلاهبرداری کمتر از صد میلیون تومان باشد شش ماه تا سه سال و نیم حبس و اگر بیشتر از صد میلیون تومان باشد یک تا هفت سال حبس، رد مال اخذ شده در جریان کلاهبرداری به صاحب مال، جزای نقدی معادل مالی که جریان کلاهبرداری به آورده را باید به صندوق دولت بپردازد یعنی اگر صد میلیون تومان کلاهبرداری کرده علاوه بر بازگرداندن همین مقدار به صاحب اصلی مال صد میلیون تومان نیز باید به صندوق دولت واریز نماید.

در قسمت کلاهبرداری ساده گفتیم که کدام دسته از کلاهبرداری‌ها جزو کلاهبرداری‌های ساده نیستند. کلاهبرداری اگر ساده نباشد مشدد است و برای همین از تکرار مطالب پرهیز می‌کنیم. اما مجازات کلاهبرداری مشدد چیست؟

اگر مبلغ کلاهبرداری شده کمتر از صد میلیون تومان باشد حبس از یک تا پنج سال و چنانچه بیش از صد میلیون تومان باشد حبس از دو تا ده سال. جزای نقدی معادل مال اخذ شده و واریز آن به صندوق دولت و رد مال به متضرر از جرم در کلاهبرداری مشدد هم شبیه به کلاهبرداری ساده است. علاوه بر مدت زمان حبس تفاوت دیگر این دو این است که شخص مرتکب به کلاهبرداری مشدد به طور دائم از خدمات دولتی (یعنی کارمند و مأمور دولت بودن یا سایر نهادهای حکومتی) منفصل خواهد شد.

در این مطلب سعی شد تا جرم کلاهبرداری، تعریف آن و مجازات انواع ساده و مشدد آن بیان شود و توضیحاتی در مورد آن‌ها بیاید. در مطالب بعدی نحوه‌ی تنظیم شکواییه‌ی کلاهبرداری و انواع دیگر آن توضیح داده خواهد شد.