تحریر ترکه چیست؟ و چه شرایطی دارد؟

در مطالب قبلی توضیح دادیم که هر شخصی که فوت می‌کند اموال و دارایی‌هایی از خود به جا می‌گذارد و این اموال و دارایی بر اساس قانون و مطابق به آن به وراث قانونی‌اش تعلق می‌گیرد. اما تقسیم ارث و تعیین سهم الارث به این راحتی نیست و شرایطی دارد. مثلاً از جمله این شرایط این است که اموال و دارایی‌های متوفی مشخص شود و دیون و بدهی و مالیات و سایر موارد از آن کسر شود تا مال و دارایی خالص به دست آید و سهم هر کسی از ارث متوفی بر اساس آن تعیین شود. حال در این مطلب قصد داریم تا به یکی از مراحلی که برای رسیدن اموال و دارایی‌های خالص متوفی لازم است تا انجام شود بپردازیم و آن را توضیح دهیم. پس در این مطلب به این پرسش پاسخ خواهیم داد که تحریر ترکه چیست؟ و برای انجام چه شرایطی لازم است؟

پیش از هر چیزی لازم است که بدانیم ترکه یا ماترک چیست. به طور کلی منظور از ماترک متوفی یا ترکه از اموال و دارایی‌های که هر شخصی بعد از مرگ خود به جای می‌گذارد. نکته مهم اینجاست که ماترک متوفی با سهم الارث متفاوت است و نباید که این دو با هم مخلوط شوند و یکی گرفته شوند. به عبارتی ماترک متوفی به کل اموال و دارایی‌هایی گفته می‌شود که یک شخص بعد از مرگ از خود به جای می‌گذارد. اما سهم الارث به آن میزان از مال و دارایی متوفی گفته می‌شود که پس از کسر دیون و بدهی و سایر موارد مانند مالیات به دست می‌آید. در معنایی دیگر می‌شود گفت که ماترک متوفی اموال و داریی ناخالص متوفی است در حالی که سهم الارث اموال و داریی‌های خالص متوفی است.

تحریر در لغت نامه‌ها به معنای نوشتن و نگارش است. ترکه هم که منظور از اموال و دارایی‌های شخص متوفی است. پس در نتیجه تحریر ترکه به معنای نوشتن اموال و دارایی‌های شخص متوفی است. قبل از هر چیزی لازم است که به ماده ۲۰۶ قانون امور حسبی توجه داشته باشیم. ماده ۲۰۶ قانون مذکور در این باره اذعان دارد که: «مقصود از تحریر ترکه، تعیین مقدار ترکه و دیون متوفی است.» به عبارتی دیگر در این حالت تمام اموال منقول و غیر منقول و تمام دارایی‌ها و دیون و بدهی‌ها لیست می‌شود. پیش از پرداختن به ادامه بحث به دو نظریه مشورتی اداره کل حقوقی قوه قضاییه اشاره خواهیم داشت که در فهم موضوع اهمیت بسیاری دارد. این دو نظریه مشورتی چنین اذعان دارند:

نظریه مشورتی شماره ۷/۱۴۰۱/۷۳۹ مورخ ۱۴۰۱/۱۱/۰۸

• با توجه به این‌که وفق ماده ۲۰۶ قانون امور حسبی مصوب ۱۳۱۹، مقصود از تحریر ترکه، تعیین مقدار ترکه و دیون متوفی طبق ترتیبات مقرر در مواد ۲۰۶ به بعد این قانون است و با عنایت به ماده یک قانون یادشده که امور حسبی را از اموری دانسته است که دادگاه‌ها مکلفند نسبت به آن امور اقدام نموده و اتخاذ تصمیم نمایند؛ بدون این‌که رسیدگی به آن‌ها متوقف بر وقوع اختلاف و منازعه بین اشخاص و اقامه دعوی از طرف آن‌ها باشد؛ امر تحریر ترکه از امور غیر ترافعی محسوب می‌شود.

۲- صرف‌نظر از آن‌که قراری تحت عنوان قرار رد تحریر ترکه در قانون نیامده است، تصمیم شورای حل اختلاف راجع به پذیرش یا عدم پذیرش تحریر ترکه، منصرف از آرای مذکور در ماده ۲۷ قانون شوراهای حل اختلاف مصوب ۱۳۹۴ است که ناظر بر احکام و قرارهای نهایی این شورا می‌باشد؛ بنابراین، تصمیم یادشده قابل تجدید نظر در دادگاه‌های عمومی حقوقی نمی‌باشد. بدیهی است در فرض رد درخواست، طرح مجدد آن بلامانع است.

نظریه مشورتی شماره ۷/۱۴۰۰/۱۰۸۸ مورخ ۱۴۰۰/۱۰/۲۵

وفق ماده ۲۰۶ قانون امور حسبی مصوب ۱۳۱۹ مقصود از تحریر ترکه تعیین مقدار ترکه و دیون متوفی است و به موجب ماده ۱۴ این قانون «در امور حسبی دادرس باید هرگونه بازجویی و اقدامی که برای اثبات قضیه لازم است به عمل آورد، هرچند درخواستی از دادرس نسبت به آن اقدام نشده باشد و در تمام مواقع رسیدگی می‌تواند دلایلی که مورد استناد واقع می‌شود قبول نماید». بنابراین در فرض سوال قاضی شورای حل اختلاف با لحاظ فوریت در حفظ ترکه و جلوگیری از تضییع و تفریط آن مبادرت به شناسایی اموال متوفی و عندالاقتضاء استعلام از مرجع ذی‌ربط می‌کند.

در مورد تحریر ترکه نکاتی وجود دارد که باید حتماً مورد توجه قرار گیرند. اولاً اینکه تحریر ترکه مانند گرفتن گواهی انحصار وراثت الزامی نیست و الزامی برای انجام آن وجود ندارد. علت این کار این است که وراث متوفی از اموال و دارایی‌های شخصی که فوت کرده آگاه هستند و می‌دانند که متوفی چه اندازه اموال و دارایی دارد. اما از آنجا که ممکن است بعدها در میزان اموال و دارایی متوفی میان وراث اختلاف به وجود آید بهترین راهکار است که تحریر ترکه به انجام پذیرد. دوماً اینکه پس از انجام تحریر ترکه مهر و موم اموال لازم نیست و درخواست مهر و موم اموال بعد از انجام تحریر ترکه مورد پذیرش قرار نمی‌گیرد.

حال که با مفهوم و تعریف تحریر ترکه آشنا شدیم لازم است تا با انواع آن هم آشنا شویم. به طور کلی تحریر ترکه دو نوع دارد یا به عبارتی دیگر تحریر ترکه دارای دو جزء است. جزء مثبت و جزء منفی.

جزء مثبت تحریر ترکه

این جزء از تحریر ترکه شامل تمام اموال منقول و غیر منقول و مطالبات و دیون متوقی از دیگران می‌شود.

جزء منفی تحریر ترکه

جزء منفی تحریر ترکه شامل بدهی‌ها و قروض متوفی و تعهداتی است که او باید نسبت به دیگران انجام می‌داده است.

حال با توجه به اینکه انتقال ترکه به ورثه قهری است (یعنی وراث مجبورند ترکه‌ای که به آنها می‌رسد را قبول کنند.) قانون گذار به ایشان این اختیار را داده است که ترکه به صورت مطلق قبول یا رد کنند و یا به صورت مشروط بپذیرند. در صورتی که وراث ترکه مطلقاً بپذیرند به این معنی است که هر دو جزء ترکه را پذیرفته‌اند . اگر به صورت مطلق رد هم بکنند یعنی هر دو جزء مثبت و منفی را رد کرده‌اند. البته نکته اینجاست که ترکه را نمی‌توان به صورت مشروط رد کرد چرا که ممکن است شخصی ترکه‌ مثبت را که به نفع او است بپذیرد و ترکه منفی را به ضرر او است نپذیرد. نکته دیگر این است که برای رد ترکه فقط یک ماه پس از تاریخ فوت زمان است در صورتی که در این مدت رد ترکه صورت نگیرد به معنای پذیرش انواع است. تا اینجا در مورد اجزای تحریر ترکه بحث کردیم حال نوبت به بحث در مورد انواع تحریر ترکه است.

تحریر ترکه امور حسبی

قبل از اینکه به تحریر ترکه امور حسبی بپردازیم لازم است تا بدانیم که منظور از امور حسبی چیست و چه مواردی جزو امور حسبی به حساب می‌آیند. در حالت کلی امور حسبی به اموری گفته می‌شود که در مورد آنها اختلاف و دعوایی وجود ندارد اما برای اینکه هرج و مرج و بی‌نظمی پیش نیاید یا احیاناً حقی از کسی ضایع نشود در نتیجه نظارت و دخالت دادگاه لازم می‌شود. یکی از این امور که می‌توان به آن اشاره داشت تعیین قیم و امین برای اشخاص محجور و صغیر است. ماده یک قانون امور حسبی در این باره اذعان دارد که: «امور حسبی اموری است که دادگاهها مکلفند نسبت بآن امور اقدام نموده و تصمیمی اتخاذ نمایند بدون اینکه رسیدگی بآنها متوقف بر ‌وقوع اختلاف و منازعه بین اشخاص و اقامه دعوی از طرف آنها باشد.»

تحریر ترکه اموال غیر منقول

قبلاً گفتیم که حالتی وجود دارد که شخصی فوت می‌کند و وراث آن از تمام اموال و دارایی‌های وی خبر دارند و نیازی به پیگیری و استعلام ندارد. اما در صورتی که این شک وجود داشته باشد که ممکن است متوفی اموالی داشته باشد که وراث از آن بی‌خبر باشند در نتیجه لازم می‌شود وراث یا وکیل قانونی ایشان از شورای حل اختلاف درخواست تحریر ترکه را بدهد تا لیست اموال و دارایی‌های متوفی از طریق استعلام از اداره راهور، اداره ثبت یا بانک‌ها مشخص شود.

تحریر ترکه اموال بدون سند

تحریر ترکه امول بدون سند هم مانند اموال با سند است. اما یک تفاوت مهم بین آنها وجود دارد و آن این است که برای تحریر ترکه بدون سند قبل از هر چیزی باید دعوای الزام به تنظیم سند رسمی (این دعوا در مطالب بعدی به صورت کامل توضیح داده خواهد شد) به طرفیت فروشند نسبت به انتقال سند اقدام نمایند. این در حالتی است که متوفی در زمان حیات خود ملکی را به صورت قولنامه‌ای خریده باشد.

همان طور که در بخش‌های قبلی این مطلب گفتیم برای تحریر ترکه مانند انحصار وراثت الزامی وجود ندارد. اما در این مورد نیز استثنائاتی وجود دارد و قانون گذار در مواردی تحریر ترکه را الزامی دانسته است. این موارد را در زیر ذکر خواهیم کرد:

اگر در بین وراث فرد غایب یا محجوری وجود داشته باشدامین یا قیم وظیفه دارد درخواست تحریر ترکه کند.

چنانچه وراث متوفی برای قبول یا رد ترکه توافق نکنند و اختلاف داشته باشند .

اگر متوفی تابعیت کشور خارجی داشته باشد انجام تحریر ترکه الزامی است.

در این مطلب توضیح دادیم که تحریر ترکه چیست و چه شرایطی دارد و انواع آن کدام است. موضوعی دیگر وجود دارد و آن طرح دعوای تحریر ترکه است که در مطلب بعدی به آن خواهیم پرداخت. در پایان توصیه می‌کنیم که برای تحریر ترکه و درخواست آن حتماً از دانش و تخصص وکیل تقسیم ارث بهره مند شوید.