حقوق مصرف کننده در قبال عرضه کالای معیوب

کالایی معیوب و خطرناک است که عیب و خطر آن را مصرف کننده متعارف انتظار نداشته باشد و وی نتواند آن مقدار نقص و عیب را پیش بینی کند یا نحوه استعمال آن دقیق و مشکل و خطرناک باشد و هشدار و راهنمایی کافی به همراه نداشته باشد. یا به بیانی دیگر، در وضعیتی باشد که تولید کننده یا فروشنده متعارف از عرضه آن به بازار امتناع می‌ورزد. اما در هر حال کالا باید به شکلی نامعقول معیوب و خطرناک باشد.  عیب و نقص عنصر اساسی در مسئولیت فروشنده یا تولید کننده کالای خطرنامک محسوب می‌شود. بنابراین لازم است که مفهوم عیب و نقص و شرایط عیب و نقصی که باعث مسئولیت عرضه کننده و تولیدکننده می‌شود مورد بررسی قرار گیرد.

بند ۴ ماده ۱ قانون حمایت از حقوق مصرف کنندگان مصوب ۱۵/۷/۱۳۸۸ مجلس شورای اسلامی در تعریف عیب بیان می‌دارد:

«منظور از عیب در این قانون زیاده، نقیصه، یا تغییر حالتی است که موجب کاهش ارزش اقتصادی کالا یا خدمات گردد»،

بنابراین از نظر قانون‌گذار چه کیفیت کالا و چه کمیت آن موجب کاهش ارزش اقتصادی کالا و خدمات گردد، عیب کالا و خدمات محسوب می‌گردد و تفاوتی میان عیب و نقص کالا وجود ندارد و عیب و نقص هر دو یکی دانسته شده است. با این وجود این دو در عمل تفاوت‌هایی با هم دارند. از لحاظ مسئولیت مدنی عرضه کنندگان کالا و خدمات معیوب، در نحوه جبران خسارت مابین کالای معیوب و ناقص تفاوت وجود دارد. در مورد کالای ناقص می‌توان آن را اصلاح کرد یا مابه‌التفاوت آن را پرداخت. اما در مورد کالای معیوب که به طور کل فاسد گردیده و تغییر حالت داده است، می‌بایست قیمت کل کالا به مصرف کننده به عنوان جبران خسارت عودت داده شود.

از لحاظ مسئولیت جزایی هر چند میان عرضه کنندگان کالا و خدمات معیوب و ناقص وجود ندارد به نظر این جانب با توجه به اوضاع و احوال قضیه، عرضه کنندگان کالا و خدمات ناقص استحقاق برخورداری از تخفیف قانونی را داشته و عرضه کنندگان کالا و خدمات معیوب و فاسد که به طور کلی تغییر حالت داده و خطر بیشتری را برای سلامتی و ایمنی مصرف کننده به بار آورده‌اند، استحقاق دریافت مجازات بیشتر را دارند.

کالا و خدماتی که توسط عرضه کنندگان به مصرف کنندگان ارائه می‌گردد، على الاصول باید سالم و ایمن و فاقد هرگونه عیب و نقص باشد این ایمنی و سلامت کالا و خدمات از حقوق اساسی مصرف کننده است. اما ممکن است کالا و خدمات معیوب به مصرف کننده ارائه گردد، آیا صرف این ارائه مسئولیت‌آور است؟ برای اینکه بتوان عرضه کنندگان کالا و خدمات را مسئول زیان ناشی از ارائه کالا و خدمات معیوب و ناقص شناخت باید عیب و نقص موجود در کالا دارای شرایطی باشد که آنها را مورد بررسی قرار می‌دهیم.

منظور از مخفی بودن این است که عرضه کننده یا مصرف کننده از وجود عیب در کالا آگاهی نداشته باشد. چنانچه عرضه کنندگان کالا و خدمات از وجود عیب و نقص آگاهی داشته باشند و به واسطه عیب و نقص مذکور خسارتی به مصرف کنندگان وارد گردد، عرضه کنندگان علاوه بر جبران خسارت مذکور به مجازات مقرر محکوم خواهند شد. ماده ۲ قانون حمایت از حقوق مصرف کنندگان بیان می‌دارد «کلیه عرضه کنندگان کالا و خدمات منفرداً یا مشترکاً مسئول صحت و سلامت کالای عرضه شده مطابق با شرایط و ضوابط مندرج در قوانین یا مندرجات قرارداد مربوط یا در عرف معاملات هستند، اگر موضوع معامله کلی باشد در صورت وجود عیب یا عدم انطباق کالا با شرایط تعیین شده، مشتری حق دارد صرفاً عوض سالم را مطالبه کند و فروشنده وظیفه دارد آن را تأمین کند و اگر موضوع معامله جزئی و عین معین باشد مشتری می‌تواند معامله را فسخ، یا ارش کالای معیوب و سالم را مطالبه کند و فروشنده موظف است پرداخت کند در صورت فسخ معامله از سوی مشتری پرداخت خسارت از سوی عرضه کننده، منتفی است. تبصره ذیل ماده مذکور بیان می‌دارد «چنانچه خسارت وارده ناشی از عیب یا عدم کیفیت باشد و عرضه کنندگان به آن آگاهی داشته باشند علاوه بر جبران خسارت به مجازات مقرر در این قانون محکوم خواهند شد. چنانچه اقدام آنها واجد عناوین مجرمانه دیگری باشد، مشمول همان قانون خواهند بود» از توجه به مفاد قانون مذکور مشخص می‌گردد، چنانچه عرضه کنندگان کالا یا خدمات، از عیب‌ و نقص موجود در کالا با خدماتی که مصرف کنندگان ارائه نموده‌اند، آگاهی نداشته باشند، وفق قوانین قانون مدنی با شرایط مندرج قرارداد با عرف معاملاتی، موظف به پرداخت خسارت، تعویض کالا یا فسخ معامله هستند. اما اگر عرضه کنندگان کالا یا خدمات از عیب یا عدم کیفیت کالا یا خدماتی که ارائه می‌دهند آگاهی داشته باشند و خساراتی به واسطه این عیب و یا عدم کیفیت به مصرف کننده وارد گردد علاوه بر مسئولیت مدنی، مرتکب دارای مسئولیت کیفری شده و به مجازات مقرر در قانون حمایت از مصرف کننده یا قوانین دیگر در صورتی که اقدام عرضه کنندگان واجد عناوین مجرمانه دیگر باشند محکوم خواهند شد.

چنانچه مصرف کننده از عیب و نقص ارائه شده توسط عرضه کنندگان اطلاع داشته باشد و با وجود آگاهی از عیب و نقص در کالا و خدمات آنها را دریافت کند، با توجه به اینکه با وجود عیب و نقص و با علم به آن اقدام به خرید آن کرده است، بنابراین خود مسئول ضرر و زیان وارده به خود است و مطابق قاعده اقدام چون شخصی غیر از عرضه کننده کالا و خدمات سبب ورود خسارت به مصرف کننده شده است و شخص مزبور آگاه به عیب و نقص موجود در کالا و خدمات بوده، خود مسئول زیان وارده به خود تلقی می‌شود.

در مواردی که کالاهای معیوب یا ناقص و یا خدمات نا ایمن به مصرف کنندگان عرضه شود به صرف اینکه کالا یا خدمت عرضه شده معیوب و ناقص است، نمی‌توان عرضه کننده را مسئول جبران خسارت وارده دانست. چنانچه ضرر و زیان به بار آمده ناشی از عیب و نقص کالا و خدمات باشد، در این صورت عرضه کننده را می‌توان مسئول زیان وارده دانست. به عبارت دیگر صرفاً زمانی می‌توان عرضه کنندگان کالا و خدمات ناقص و معیوب را مسئول زیان وارده دانست که بین عیب و نقص موجود در کالا و زیان وارده رابطه علت و معلولی وجود داشته باشد به طوری که اگر عیب و نقص نبود خسارت و زیانی هم به بار نمی‌آمد. شرط مذکور در تبصره ذیل ماده ۴ قانون حمایت از حقوق مصرف کننده بازتاب داشته آنجا که بیان می‌دارد: «چنانچه خسارت وارده ناشی از عیب یا عدم کیفیت باشد…» یعنی اینکه اگر خسارت وارده ناشی از عدم کیفیت و عیب کالا نباشد، عرضه کننده فاقد مسئولیت جزایی و مدنی است. اگر استفاده نامناسب مصرف کننده از کالا یا خدمات سبب وقوع خسارت شده باشد، عمل غلط زیان دیده سبب وقوع خسارت است و رابطه علی و معلولی میان زیان وارده و نقص موجود در کالا و خدمات وجود ندارد.

سؤالی که مطرح می‌گردد این است که عیب و نقصی سبب ورود خسارت به مصرف کننده شده است باید در چه زمانی در کالا و خدمات وجود داشته باشد تا موجب مسئولیت عرضه کنندگان کالا و خدمات شود؟

معیار زمان ایجاد عیب و نقص در کالا، نهادن در چرخه عرضه است. نهادن در چرخه عرضه عبارت از به گردش گذاشتن کالا است. کالا با تحویل به مصرف کننده یا تحویل به متصدی حمل و نقل با کارگذار برای حمل به سوی مصرف کننده به گردش گذاشته شود. بعد از اینکه کالا یا خدمات به مصرف کننده ارائه و تحویل شد تا زمانی که کالا و خدمات باید دارای دوام متعارف باشد چنانچه عیب و نقص موجود در کالا سبب وارد شدن خسارت به مصرف کننده باشد، عرضه کنندگان کالا و خدمات مسئول جبران خسارت ناشی از عیب و نقص موجود در کالا و خدمات عرضه شده به مصرف کننده هستند؛ بنابراین معیار و ملاک ایجاد عیب و نقص در کالا و خدمات اولاً زمان به گردش گذاشتن کالا و خدمات است یا نهادن در چرخه عرضه و ثانیاً زمان دوام متعارف کالا که به موجب قوانین یا قرارداد یا عرف معاملاتی از یک کالا یا خدمات انتظار می‌رود که در یک مدت زمان معین کالا و خدمات سالم، ایمن و به اصطلاح دارای دوام متعارف باشد. مصرف کننده از خرید یک لامپ روشنایی معمولی انتظار دارد که یک سال کارایی سالم و ایمن و مطابق انتظار داشته باشد. اما از خرید همین لامپ مصرف کننده انتظار ۳۰ سال کارآیی ندارد. مدت زمانی را که مصرف کننده به موجب قرارداد، قوانین، عرف معاملاتی انتظار دارد کالا یا خدمات سالم و ایمن و دارای کارکرد مطلوب باشد دوام متعارف می‌گویند. مسلم است که دوام متعارف هر کالا با کالای دیگر و هر خدمت با خدمت دیگر بسته به اوضاع و احوال و طبیعت آن کالا و خدمت تفاوت دارد. انتظار دوام متعارف از خرید یک جفت جوراب از انتظار دوام متعارف از خرید یک دستگاه اتومبیل سواری متفاوت است .

در این مطلب توضیح داده شد که اگر کالایی که تولیدکننده یا عرضه کننده ارائه می‌دهد معیوب باشد یا نقصی داشته باشد در چه شرایطی مسئول خواهد بود و باید جبران خسارت کند و از این طریق حقوق مصرف کننده را رعایت نماید.