خیار غبن در معامله چیست؟ و چه ویژگی هایی دارد؟

هر قرارداد یا عقدی که میان اشخاص منعقد می شود ابدی نیست و ممکن است پس از گذشت مدت زمانی به دلایل مختلف این قرارداد یا عقد منحل شود. انحلال یک عقد یا قرارداد می تواند دلایل متفاوتی داشته باشد. مثلاً ممکن است دلیل اتمام قرارداد انجام تمام تعهدات مندرج در آن باشد. یا انحلال به دلیل اختیاری باشد که طرفین با شرط ضمن عقد به یکدیگر داده اند تا هر زمان خواستند قرارداد را منحل و فسخ کنند. یکی دیگر از دلایل فسخ و انحلال قراردادها، به دلایل قانونی است. به این معنی که قانون شرایطی تعیین کرده که اگر آن شرایط محقق شود طرفین یا یکی از طرفین قرارداد خواهد توانست عقد را منحل و فسخ کند. خیارها از جمله مواردی هستند که بر اساس آن اشخاص اختیار می یابند تا قراردادی را منحل و فسخ کنند. حال در این مطلب قصد داریم تا در مورد خیار غبن ویژگی ها و شرایطی که بر آن حاکم است توضیح دهیم.

توصیه میکنیم به مقاله شرایط اساسی صحیح بودن یک عقد چیست؟ سری بزنید.

در فرهنگ های لغت غبن به معنی ضرر و زیان و گول زدن و فریب دادن است. بنابراین خیار غبن زمانی ایجاد می شود که یکی از طرفین معامله متوجه شود که با انجام این معامله دچار ضرر و زیان زیادی شده و این ضرر و زیان فاحش و برجسته بوده و نمی توان از آن چشم پوشی کرد. در چنین حالتی است شرایط لازم برای خیار غبن احراز شده و فردی که مغبون واقع شده است امکان فسخ قرارداد را پیدا می کند.

غبن و ضرر و زیانی که فرد در یک معامله می‌بیند می‌تواند جزئی یا فاحش یا افحش باشد. در صورتی که ضرر و زیان جزئی باشد می‌توان از آن چشم پوشی کرد و نادیده‌اش گرفت اما در صورتی که غبن فاحش باشد دیگر نمی‌توان از ضرر و زیانی که مغبون دیده است چشم پوشی کرد.

غبن فاحش به این معنا است که ارزش واقعی مالی که فروشنده فروخته یا خریدار خریده است با مبلغی که بابت آن مال پرداخت شده است تفاوت بسیار دارد و موجب شده که خریدار یا فروشنده ضرر و زیان بسیاری ببیند. در این حالت ممکن است فروشنده مالش از آنچه که قیمت واقعی است بسیار کمتر فروخته باشد یا خریدار مالی را که خریداری کرده است با قیمتی بسیار بیشتر از آنچه که قیمت واقعی آن است خریده باشد.

در این مورد توجه به ماده ۴۱۷ قانون مدنی بسیار مهم است که اذعان دارد:

«غبن در صورتی فاحش است که عرفاً قابل مسامحه نباشد.»

در نتیجه می‌توان گفت که برای فاحش بودن غبن به عرف مراجعه می‌شود و منظور از عرف همان چیزی است که میان عموم مردم جریان دارد. غبن افحش نیز مانند همان غبن فاحش است تنها با این تفاوت که به حالتی گفته می‌شود که خریدار یا فروشنده چندین برابر ضرر کرده باشند.

در این میان توجه به ماده ۴۱۸ قانون مدنی نیز اهمیت بسیاری دارد چرا که این ماده قانونی عنوان دارد که:

«اگر مغبون در حین معامله عالم به قیمت عادله بوده است خیار فسخ نخواهد داشت.»

این ماده بدین معنی است که شخصی که ادعا دارد مغبون واقع شده زمانی می‌تواند با استناد به غبن معامله را فسخ کند که در زمان معامله به قیمت واقعی آگاه نبوده باشد.

خیار غبن شرایط و ویژگی‌های منحصر به فرد خود را دارد و تا زمانی که این شرایط مهیا نشود یعنی اختیار فسخ قرارداد با استناد به این خیار وجود ندارد.

اولین شرط و ویژگی خیار غبن این است که غبن فاحش زمانی محقق می‌شود که صاحب مال در ابتدا ادعا کند که دچار چنین ضرر و زیانی شده است و پس از ادعای او این موضوع از سوی محکمه بررسی شود که آیا این ضرر فاحش بوده است یا نه؟

در این بررسی توجه به عرف و آنچه که در میان مردم متداول است و همچنین شرایطی که در قرارداد قید شده است، بسیار اهمیت دارد.

ویژگی دیگر خیار غبن این است که محدود تنها به یک طرف معامله نیست و هر دو طرف معامله ممکن است دچار غبن فاحش شده و اختیار فسخ قرارداد را پیدا کنند.

یک نکتۀ بسیار مهم این است که خیار غبن جزو خیارات فوری است. به این معنی که هر طرفی که ادعا می‌کند که دچار غبن فاحش شده، به محض اطلاع از این قضیه باید در مدت زمانی معمول که بر اساس عرف تعیین می‌شود نست به فسخ قرارداد اقدام نماید در غیر این صورت فرض بر این خواهد بود که وی از اختیار خود برای فسخ قرارداد صرف نظر کرده است.

همچنین در صورتی که شخص قبل از انجام معامله از ضرر و زیانی که قرار است ببینید آگاه باشد و همچنان اقدام به عقد قرارداد نماید دیگر نمی‌تواند با ادعای غبن برای فسخ اقدام کند.

نکته دیگر این است اگر کسی که موجب ضرر طرف مقابل شده است تفاوت قیمت را بپردازد باز خیار غبن برای طرف دیگر باقی می‌ماند اما اگر طرفی که دچار ضرر و زیان شده به دریافت ما به تفاوت رضایت بدهد دیگر نمی‌تواند به خیار عبن استناد کند.

برای خیار غبن فاحش می‌توان به شکل زیر درخواست داد:

اینجانب ….. با خوانده/خواندگان قراردادی در زمینه ………. در تاریخ ……… تنظیم و امضاء کرده‌ایم. بعد از تنظیم قرارداد و اخذ مبیع متوجه شدم که قیمت مورد معامله با قیمت روز اختلاف زیادی دارد و در نتیجه در قرارداد مغبون شده‌ام و اختیار فسخ معامله برای اینجانب ایجاد شده است. لذا با مراجعه به خوانده/خواندگان خواهان فسخ معامله و رد ثمن شده‌ام، اما ایشان برای حل مسالمت آمیز مسئله همکاری نمی‌کنند. اینجانب با وجود مراجعات مکرر، اظهارنامه ای نیز به شماره ……….. به تاریخ …….. برای خوانده/خواندگان ارسال نمودم اما همچنان برای پذیرش فسخ قرارداد و رد ثمن رضایت نمی‌دهند. لذا با تقدیم این دادخواست به استناد مواد ۴۱۶ و ۴۱۷ قانون مدنی و مواد ۱۹۸ و ۵۱۹ قانون آیین دادرسی مدنی، رسیدگی و صدور حکم به شرح خواسته را استدعا دارم.

تدلیس به معنای فریب دادن و پنهان کردن حقیقت است و در اصطلاح حقوقی به این معناست که یکی از طرفین دیگری را فریب می‌دهد یا اینکه عیب و ایرادی که در مال هست را می‌پوشاند. در نتیجه در یک معامله اگر آن طرف از قرارداد که مال را می‌فروشد با علم و آگاهی و عمداً عیبی از مال را بپوشاند و به خریدار نگوید، خریدار پس از انجام معامله به محض آگاهی از عیب و ایراد می‌تواند معامله را فسخ کند. مهم ترین تفاوتی که میان خیار غبن و خیار تدلیس وجود دارد این است که برای استفاده از خیار غبن همین که طرف از قیمت اصلی بازار بی اطلاع باشد کفایت می کند و می تواند به قرارداد را فسخ نماید. اما در خیار تدلیس حتما باید یکی از طرفین با پنهان کردن و مخفی کاری عیب و ایراد مال طرف دیگر معامله فریب داده باشد تا فرد فریب خورده بتواند به محض اطلاع از عیب و ایراد اقدام به فسخ قرارداد کند.

به معنای ساده اسقاط بدین معناست که فردی استناد و استفاده از حقی را از خود ساقط می‌کند. حال خیار غبن فاحش نیز زمانی قابل استفاده است که فردی که می‌خواهد با استناد به آن معامله یا قراردادی را فسخ کند این حق را از خود ساقط نکرده باشد. زمانی اهمیت این موضوع می‌شود که توجه کنیم در اغلب قراردادها عبارت «اسقاط کافه خیارات ولو خیار غبن فاحش» به صورت پیش فرض نوشته شده است و در اکثر مواقع افراد بدون توجه به این موضوع اقدام به امضای قرارداد می‌کنند. باید حواسمان باشید در صورتی که در قراردادی چنین عبارتی ذکر شده باشد و ما اقدام به امضای آن کنیم به منزله این خواهد بود که پذیرفته‌ایم که حتی در صورت غبن فاحش هم نمی‌توانیم اقدام به فسخ قرارداد نماییم.

همان‌طور که پیش از این نیز ذکر شد خیار غبن یکی از مواردی است که افراد و طرفین یک قرارداد می توانند بر اساس قانون و با استناد به این مورد قرارداد صحیحی را که منعقد کرده‌اند فسخ کنند و آثار قانونی و حقوقی و تعهدات ناشی از آن را ملغی سازند. خیار غبن تنها یکی از خیاراتی است که اشخاص بر اساس آن‌ها اختیار این را دارند که قراردادهای منعقد شده را فسخ نمایند. در این مطلب به این پرداخته شد که خیار غبن در معامله چیست؟ و چه ویژگی‌هایی دارد؟ در مطالب بعدی به توضیح و شرح سایر خیارات خواهیم پرداخت.