طلاق بائن چیست؟ چه شرایطی دارد؟

عموماً در میان مردم وقتی حرف از طلاق به میان می‌آید تفاوتی میان انواع مختلف آن قائل نمی‌شوند. این در حالی است که بر اساس قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران و مواد قانونی مربوط به حقوق خانواده، ما چندین نوع طلاق داریم و هر کدام از انواع آثار و شرایط خاص خود را دارد. به خاطر همین تفاوت در آثار و شرایط لازم است که قبل از پرداختن به هر موضوعی از طلاق، افراد با انواع مختلف آن آشنا شوند. در وهله‌ی اول اگر طلاق را تعریف کنیم و مفهوم آن را بیان داریم باید بگوییم که از لحاظ حقوقی طلاق عبارت است از انحلال و اتمام عقد نکاح یا همان ازدواج از جانب مرد یا نماینده‌ی او. حال در مواردی که حق طلاق از جانب زن اجرا می‌شود باز از لحاظ حقوقی زن این عمل را به نمایندگی از مرد انجام می‌دهد. البته مواردی هم هست که بنا به دلایلی که در مطالب بعدی به آن خواهیم پرداخت دادگاه از جانب مرد و به نمایندگی از او طلاق را جاری می‌کند. حال در ادامه مطلب به انواع طلاق خواهیم پرداخت. بر اساس قانون حمایت خانواده طلاق با توجه به آثاری که دارد به دو دسته‌ی کلی طلاق بائن و طلاق رجعی تقسیم می‌شود. در این مطلب به طلاق بائن خواهیم پرداخت.

ماده‌ی ۱۱۴۳ قانون مدنی اذعان دارد که: «طلاق بر دو قسم است. بائن و رجعی»

در فرهنگ‌های لغت بائن به معنای فاصله و جدایی است. این نوع طلاق را به این دلیل بائن نام‌گذاری کرده‌اند که به محض طلاق زن از شوهرش کاملاً جدا می‌شود.
ماده‌ی ۱۱۴۴ قانون مدنی نوشته: «در طلاق بائن، برای مرد حق رجوع نیست.»

این بدین معنی است که در این طلاق چنانچه شوهر از طلاق پشیمان شده باشد در زمان عده نمی‌تواند دوباره با زن سابق خود ازدواج کند و چنانچه در زمان عده نباشد هم (مانند طلاق یائسه) شوهر تنها در صورت رضایت زن می‌تواند مجدد با او ازدواج کند. پس با توجه به آنچه که گفته شد طلاق بائن طلاقی است که مرد حق پشیمانی ندارد و در صورتی که پشیمان شود تنها در صورتی می‌تواند به زندگی مشترک ادامه دهد که زن رضایت داشته باشد و باید مجدد با او عقد نکاح منعقد کند (یعنی ازدواج نماید).

در ماده‌ی ۱۱۴۵ قانون مدنی انواع طلاق بائن ذکر شده است. اولین نوع آن طلاق بعد از عقد نکاح و قبل از نزدیکی و دخول است. بدین معنی که زن و مرد عقد نکاح بینشان جاری شده اما هنوز با یکدیگر نزدیکی نداشته‌اند. دومین نوع طلاق زن یائسه است. منظور از این طلاق زنی است که دیگر عادت ماهیانه ندارد و امیدی هم به آن نمی‌رود. سومین و چهارمین نوع طلاق خلع و طلاق مبارات است. طلاق خلع حالتی است که در آن زن از شوهر خود کراهت دارد و با پرداخت مبلغی شوهر را راضی به طلاق می‌کند و در طلاق مبارات کراهت از جانب زن و شوهر است یعنی هر دو از هم کراهت دارند. در این حال مالی که زن باید به مرد بدهد نباید از میزان مهریه‌اش بیشتر باشد. پنجمین نوع هم طلاق در اثر عسر و حرج زن است. بدین معنی که چنانچه زن دلیل بیاورد و دادگاه تشخیص بدهد که در اثر ادامه‌ی زناشویی زن زیان و ضرر می‌بیند دادگاه حکم به طلاق می‌دهد و خود صیغه‌ی طلاق را جاری می‌سازد.
نکته‌ی مهم اینکه طلاق صغیره با استنباط از ماده ۱۰۴۱ اصلاحی قانون مدنی که نکاح را قبل از رسیدن به سن بلوغ منوط به اذن ولی به شرط رعایت مصلحت با تشخیص دادگاه می داند و قول فقهای امامیه مبنی بر بائن بودن طلاق صغیره، باید این طلاق را در حقوق ایران بائن تلقی نمود.

طلاق بائن هم مانند خود طلاق انواع مختلفی دارد و در ادامه‌ی این مطلب به ذکر آن‌ها خواهیم پرداخت و هر کدام را توضیح می‌دهیم.
براساس ماده‌ی ۱۱۴۵ قانون مدنی: «در موارد ذیل طلاق بائن است:

1. طلاقی که قبل از نزدیکی واقع شود.
2. طلاق یائسه.
3. طلاق خلع و مبارات مادام که زن رجوع به عوض نکرده باشد.
4. سومین طلاق که بعد از سه وصلت متوالی به عمل آید اعم از این که وصلت در نتیجه رجوع باشد یا در نتیجه نکاح جدید.

گاهی اوقات میان مرد و زن عقد نکاح جاری شده و این دو به صورت قانونی و شرعی زن و شوهر (همسر) محسوب می‌شوند اما هنوز زندگی مشترک زیر سقف را شروع نکرده و به خانه‌ی مشترک خود نرفته‌اند و معاشرت و نزدیکی و رابطه‌ی جنسی برقرار نکرده‌اند. در چنین مواردی اغلب زن و شوهر قبل از اینکه به خانه‌ی مشترک خود بروند دچار اختلافاتی می‌شوند یا به شواهد و نشانه‌هایی پی می‌برند که سبب بی‌علاقگی و عدم تمایل به زندگی مشترک می‌شود و درنهایت به طلاق ختم می‌شود. در این شرایط چون طرفین علاقه‌ای به هم ندارند و فرزندی هم به دنیا نیاورده‌اند بنابراین قانون‌گذار حق بازگشت و پشیمانی برای شوهر قائل نشده است. پس با توجه به آنچه که گفته شد طلاقی که قبل از نزدیکی زن و شوهر صورت پذیرد بائن است و حق پشیمانی و بازگشت برای مرد وجود ندارد.

منظور از یائسه در اصطلاح حقوقی زنی است که به علت زیادی سن دیگر عادت ماهیانه‌ی زنانگی در او رخ نمی‌دهد و احتمال بارداری برای وجود ندارد. در زنان مختلف این سن می‌تواند متفاوت باشد اما عموماً در حدود سن پنجاه سالگی زن یائسه می‌شود. در این نوع طلاق، با طلاق زن یائسه توسط مرد رابطه‌ی همسری به پایان می‌رسد و نکته اینجاست که در طلاق یائسه فرق نمی‌کند مرد با زن نزدیکی کرده باشد یا نکرده باشد. در هر صورت اگر مرد زن یائسه را طلاق دهد در صورت پشیمانی باید مجدد با او ازدواج کند و زن نیز راضی باشد.

طلاق خلع و طلاق مبارات هر چند از هم تفاوت‌هایی دارند اما چون تقریباً شبیه به هم هستند هر دو را زیر یک عنوان مورد بررسی قرار می‌دهیم. در این نوع از طلاق‌های بائن زن به علت کراهت و تنفری که از شوهر دارد و یا تنفری که زوجین از هم دارند، زن مالی را به شوهر می‌دهد تا شوهر او را طلاق دهد.

طلاق خلع
مطابق با ماده‌ی ۱۱۴۶ قانون مدنی: «طلاق خلع آن است که زن به واسطه کراهتی که از شوهر خود دارد در مقابل مالی که به شوهر می‌دهد طلاق می‌گیرد اعم از اینکه مال‌ مزبور عین مهر یا معادل آن و یا بیشتر و یا کمتر از مهر باشد.»
این تمهید به این علت اندیشیده شده که طلاق ایقاعی است که با اراده‌ی شوهر امکان‌پذیر است و در مواردی هم که زن اختیار طلاق دارد مانند موارد عسر و حرج، اثبات این شرایط چنان سخت است و دشوار، این اختیار به زن داده شده در صورتی که از شوهر خود متنفر است و کراهت دارد و دلیل محکمه پسندی هم برای طلاق ندارد، با دادن مالی به وی او را راضی به طلاق کند. نکته در طلاق خلع این است که اگر زن در مدت عده برای پس گرفتن مالی که به شوهر داده اقدام کند طلاق از حالت بائن خارج می‌شود و شوهر هم در همان زمان عده می‌تواند از تصمیم خود برای طلاق بازگردد. لازم به ذکر است که مستند فقهی طلاق خلع آیه ۲۲۹ سوره بقره و آیه ۴ سوره‌ی نساء است و مورد قوبل تمامی مکاتب فقهی اسلامی‌ست.

طلاق مبارات
در ماده‌ی ۱۱۴۷ قانون مدنی آمده که: «طلاق مبارات آن است که کراهت از طرفین باشد ولی در این صورت عوض باید زائد بر میزان مهر نباشد.»
در این نوع طلاق تنفر و کراهت تنها از طرف زن نیست بلکه هر دو از هم دیگر تنفر دارند. هر چند تشخیص اینکه تنفر تنها از طرف زن است یا از طرف هر دو سخت است و گاهی برای دادگاه غیر قابل تشخیص می‌شود. به هر حال در صورتی که علاوه بر کراهت و تنفر زن، کراهت و تنفر شوهر نیز مسجل و آشکار باشد، زن در صورتی که دلایل محکمه پسند برای طلاق نداشته باشد با دادن مالی به شوهر او را می‌تواند راضی به طلاق کند. البته اینجا باز هم یک نکته هست و آن اینکه چون مرد هم کراهت و تمایل به طلاق دارد لذا مالی که می‌گیرد نمی‌تواند از میزان مهریه‌ی زن بیشتر باشد.

یکی دیگر از انواع طلاق‌های بائن، طلاق بار سوم است. در این نوع طلاق در صورتی که مردی برای بار سوم و متوالی زن خود را طلاق بدهد، طلاق بائن است و مرد در مدت عده حق بازگشت و پشیمانی ندارد. طلاق بار سوم به صورت متوالی، میان زن و شوهر حرمت ایجاد می‌کند. بدین معنی که این زن و مرد دیگر حق ازدواج ندارند. مگر اینکه زن با مرد دیگری ازدواج کند رابطه‌ی نزدیکی هم میان آن‌ها صورت پذیرد و شوهر جدید هم زن را طلاق بدهد. همچنین اگر زن نه بار طلاق داده شود و شش طلاق از این نه طلاق عدی باشند، حرمت ابدی میان زن و مرد ایجاد شده و آن‌ها دیگر هیچ‌گاه نمی‌توانند با هم ازدواج کنند.
در این مطلب سعی شد انواع طلاق از دیدگاه قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران بیان شود و به طور مفصل در مورد طلاق بائن و انواع آن توضیحاتی ارائه شود. یکی از انواع طلاق بائن که طلاق به درخواست زن است در این به دلیل اهمیت آن در این مطلب عنوان نشد و در مطلب بدان پرداخته خواهد شد.

مهریه در طلاق بائن به همان اندازه است که در زمان عقد نکاح و ازدواج تعیین شده است. البته مهریه در طلاق بائن مدخوله یعنی زمانی که نزدیکی صورت پذیرفته به صورت کامل شامل زن می‌شود اما اگر طلاق بائن غیرمدخوله باشد یعنی پیش از طلاق نزدیکی میان زن و مرد صورت نپذیرفته باشد، نصف مهریه‌ی تعیین شده به زن تعلق می‌گیرد. در مواردی هم مانند طلاق بائن از نوع خلع زن به دلیل کراهتی که از شوهرش دارد با کمک وکیل طلاق بائن مبلغی را به شوهرش می‌دهد تا راضی به طلاق وی شود. این به این دلیل است که طلاق در اختیار مرد و قائم به اوست. نکته‌ی دیگر این است که اگر کراهت دو طرفه باشد و زن و مرد هر دو از زندگی با هم کراهت داشته باشند، مبلغی که زن باید به شوهرش بدهد تا راضی به طلاق او شود نباید بیشتر از میزان مهریه‌ای باشد که برای زن در ابتدای عقد نکاح تعیین شده است. یکی از جالب‌ترین نکات این است که اگر مرد بیمار باشد و برای طلاق زن خود اقدام نماید و بعد گذشت مدت زمانی بر اثر همان بیماری فوت کند، به شرطی که زن ازدواج مجدد نکرده باشد از شوهر سابق خود ارث می‌برد هر چند طلاق از نوع بائن باشد.

مدت عده در طلاق بائن به این بستگی دارد که زن و شوهر قبل از طلاق نزدیکی داشته باشند (طلاق بائن مدخوله) یا اینکه نزدیکی نداشته باشند (طلاق بائن غیرمدخوله). بنابراین در صورتی که قبل از طلاق رابطه‌ی زناشویی میان زن و مرد وجود نداشته باشد عده‌ی طلاق برای زن وجود ندارد و لازم نیست که زن پس از طلاق عده نگه دارد. اما اگر پیش از طلاق رابطه‌ی زناشویی داشته باشند زن پس از طلاق باید عده‌ی طلاق را نگه دارد.
به طور کلی عده شامل زمانی است که زن پس از طلاق یا فوت شوهرش باید از نکاح مجدد پرهیز کند. مدت زمان عده حدوداً سه ماه است بدین معنی که زن، سه بار از عادت ماهیانه پاک شده باشد یا به زبان ساده‌تر زن پس از طلاق یا فوت شوهر سه بار عادت ماهیانه را پشت سر گذاشته باشد.

طلاق بائن به این معنی است که رابطه‌ی زناشویی زن و مرد به پایان می‌رسد و آثار عقد نکاح در مورد آن‌ها جاری نخواهد بود. این در حالی است که در طلاق رجعی تا زمانی که عده‌ی زن به اتمام نرسیده همچنان زن و مرد تکالیفی حاصل از عقد نکاح را در مقابل یکدیگر بر عهده دارند. البته که طلاق بائن مانند عمل حقوقی دیگر آثاری قانونی دارد که در ادامه به ذکر آن‌ها می‌پردازیم.

1. با وقوع طلاق بائن زن و مرد دیگر رابطه‌ی زناشویی ندارند و از تاریخ وقوع طلاق بائن عقد نکاح به اتمام می‌رسد و منحل می‌شود. بنابراین زوجین نسبت به هم نامحرم بوده و در صورتی که بخواهند دوباره با هم زیر یک سقف زندگی کنند و به رابطه‌ی زناشویی بازگردند باید صیغه‌ی عقد بین آن‌ها جاری شود.
2.  ازدواج مجدد از دیگر آثار طلاق بائن است. بدین معنی که بلافاصله پس از طلاق بائن مرد می‌تواند ازدواج کند و نیازی به اجازه‌ی دادگاه ندارد و زن هم اگر شامل زنانی نباشد که باید عده‌ی طلاق نگه دارند می‌تواند ازدواج مجدد کند و اگر شامل زنانی باشد که باید عده‌ی طلاق نگه دارند پس از پایان ازدواج می‌تواند اقدام به ازدواج نماید.
3. یکی دیگر از آثار طلاق بائن منتفی شدن حقوق و تکالیف زن و شوهر نسبت به یکدیگر است. یعنی حقوق و تکالیفی که زوجین در زمان زناشویی نسبت به هم بر عهده داشتند ساقط می‌شود. برای مثال زن دیگر اجباری ندارد که مرد را تمکین کند یا لازم نیست محل سکونتش با محل سکونت شوهرش یکی باشد. همچنین مرد هم دیگر نباید نفقه پرداخت کند.

پیش تر نیز گفتیم در طلاق بائن در صورتی که زن باکره باشد و نزدیکی میان او و مرد صورت نگرفته باشد عده ندارد و بلافاصله می‌تواند ازدواج کند و مردی دیگر به خواستگاری او بیاید. اما اگر زن باکره نباشد و نزدیکی و دخول صورت پذیرفته باشد و ملزم به رعایت عده باشد هر چند نمی‌تواند با مرد دیگری تا پایان مدت زمان عده ازدواج کند اما خواستگاری از او از لحاظ شرعی باطل نیست و منعی ندارد. این در حالی است که در طلاق رجعی خواستگاری از زنی که طلاق گرفته و مدت زمان عده‌ی او به سر نرسیده حرام است.در این مطلب سعی شد مطالب تکمیلی‌تر در مورد طلاق بائن ذکر و نکات آن بیان شود. البته همچنان پیشنهاد می‌شود صرفاً به این مطالب اکتفا نشده و در صورت لزوم حتماً به وکیل طلاق بائن مراجعه شود.