نفقه چیست؟ میزان نفقه چقدر است؟

نفقه یکی از تکالیفی است که پس از جاری شدن صیغه‌ی عقد نکاح میان زن و مرد بر عهده‌ی شوهر (زوج) قرار می‌گیرد و یکی از حقوق (زوجه) است. بر اساس ماده‌ی ۱۱۰۷ قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران:

«نفقه یعنی تمامی نیازهای متعارف و متناسب با وضعیت زن از جمله تهیه مسکن، پوشاک، خوراک، وسایل منزل، هزینه های بهداشتی و درمانی و نیروی خدماتی (خدمتکار) در صورتی که از گذشته عادت به استفاده از خدمتکار داشته باشد یا به واسطه ی نقصان یا بیماری نیاز به خدمتکار داشته باشد.»

البته نفقه تنها شامل زن نمی‌شود بلکه فرزندان و اقارب هم از حقوق حاصل از نفقه برخوردار هستند. اما شرایط و میزان نفقه‌ی آن‌ها متفاوت است. هم‌چنین همانطور که می‌دانید ازدواج دوران متفاوتی دارد، دوران عقد، دورانی که زن و شوهر زیر یک سقف می‌روند و … . در تمام این موارد نفقه شرایط و میزان خاص خود را دارد. حال در این مطلب قصد داریم به تمام این‌ها بپردازیم و توضیح دهیم. قبل از هر چیزی باید گفت که نفقه در عقد نکاح مخصوص نوع دائم آن است و در عقد موقت تنها در صورتی نفقه به زن تعلق می‌گیرد که صیغه‌نامه‌ی عقد موقت میان زن و مرد شرط شده باشد. همچنین در عقد نکاح دائم هم، نفقه زمانی به زن تعلق می‌گیرد که ناشزه نباشد یعنی وظایف زناشویی خود را به جا آورده باشد.

بحث نفقه و تمکین همواره در کنار هم مطرح می‌شود. همانطور که در مطالب پیشین توضیح دادیم تمکین خود به دو دسته تقسیم می‌شود یکی نفقه‌ی عام و دیگری نفقه‌ی خاص. نفقه‌ی عام با اموری چون نظافت و آشپزی و روابط مناسب زن با مرد ارتباط دارد و ارتباط نفقه‌ی خاص با روابط جنسی و تحقق لذت‌های جنسی برای مرد از طریق زن است. رابطه‌ی نفقه با تمکین آنجاست که اگر زن بدون دلایل قانونی از تمکین مرد خودداری کند نفقه به او تعلق نمی‌گیرد. از جمله‌ی این موارد می‌توان به عادت ماهیانه یا بیماری اشاره داشت. البته در اینجا نکته‌ای مهم است که باید به آن اشاره شود. در شرایطی که مهریه‌ی زن عندالمطالبه باشد (یعنی هر زمان که زن بخواهد باید مهریه‌اش توسط مرد پرداخت شود، در مقابل مهریه‌ی عندالمطالبه، مهریه‌ی عندالاستطاعه قرار دارد که یعنی هر زمان مرد توانایی داشته باشد و زن درخواست کند باید مهریه‌اش پرداخت شود) و مهریه‌اش را مطالبه کند تا زمانی که مرد مهریه را ندهد هر چند که زن از تمکین خودداری کند، این عدم تکمین نفقه‌ی زن را ساقط نمی‌کند و مرد ملزم به پرداخت آن است.

در قوانین ما مبلغ مشخصی برای نفقه تعیین نشده است یعنی قانونی نیست که عنوان کرده باشد میزان نفقه‌ای که مرد باید به زن بدهد این مقدار مشخص است. این در حالی است که میزان نفقه در دورانی که زن و شوهر روابطی حسنه و مسالمت‌آمیز دارند بر اساس توافقی است که میان آن‌ها صورت می‌پذیرد. مشکل و مسئله‌ی اساسی زمانی پیش می‌آید که اینها به اختلاف خورده و پایشان به دادگاه باز شود. در چنین شرایطی میزان نفقه با توجه به نظر کارشناسان رسمی دادگستری که توسط شعبه‌ای از دادگاه خانواده که دعوای زن و مرد در آن مطرح است، تعیین می‌شود. کارشناسان رسمی دادگستری برای تعیین میزان نفقه به شرایط و مؤلفه‌هایی توجه می‌کنند. از جمله‌ی اینها می‌توان به شأن و موقعیت اجتماعی زن، میزان تحصیلات او و جایگاه وی در خانواده‌ی پدری اشاره کرد. کارشناس پس از اینکه این موارد را بررسی کرد با جلسه‌ای که با زن و شوهر برگزار می‌کند و سؤالاتی که می‌پرسد میزان نفقه را تعیین می‌نماید و به اطلاع زوجین می‌رساند. از روزی که کارشناس نظر رسمی خود را اعلام می‌دارد تا هفت روز زوجین فرصت دارند که در صورت اعتراض، نسبت به نظر کارشناس اعتراض خود را اعلام دارند. در چنین شرایطی برای تعیین میزان نفقه هیئتی از سه کارشناس تشکیل جلسه می‌دهند تا نظر نهایی را اتخاذ کنند.

نفقه‌ی زن در عقد دائم با نفقه‌ی زن در عقد موقت متفاوت است. بر اساس آنچه که در ماده‌ی ۱۱۰۶ قانون مدنی آمده است در عقد دائم نفقه‌ی زن بر عهده‌ی شوهر است البته به شرطی که زن شوهرش را تمکین کند و در صورت عدم تمکین دلایل قانونی داشته باشد. در عقد موقت فرض بر این است که لازم نیست مرد به زن نفقه بدهد مگر اینکه بین زن و مرد توافق خاصی صورت گرفته و طبق آن توافق مرد خود را ملزم به پرداخت نفقه کرده باشد.

اینکه پس از طلاق همچنان نفقه به زن تعلق می‌گیرد یا نه بستگی به این دارد که طلاق وی از شوهرش چه نوع طلاقی است. قبلاً انواع طلاق را توضیح دادیم و گفتیم که طلاق دو نوع بائن و رجعی است. اگر طلاقی که میان زن و شوهر صورت پذیرفته رجعی باشد یعنی ایشان حق پشیمانی و بازگشت به هم را داشته باشند، در دوران عده (معادل دو یا سه طهر یعنی دو یا سه دوره عادت ماهیانه) نفقه‌ی زن همچنان بر عهده‌ی مرد است. اما اگر طلاق از نوع بائن باشد و زن و مرد حق بازگشت به هم را نداشته باشند، مرد پس از طلاق وظیفه‌ای برای پرداخت نفقه به زن ندارد.

زمانی که میزان نفقه توسط کارشناسان رسمی دادگستری همانطور که گفته شد تعیین گردید. مرد که ملزم به پرداخت نفقه است و زن که مستحق دریافت نفقه است، می‌توانند از دادگاه رسیدگی کننده به پرونده درخواست تعدیل نفقه را داشته باشند. تعدیل به معنای برقراری نظم و عدالت است و در ادبیات حقوقی نیز به همین معنا به کار می‌رود. بنابراین دادگاه ممکن است بنا به شرایط و با توجه به مواردی مانند بیماری، کاهش یا افزایش استطاعت مالی و … درخواست تعدیل نفقه‌ی طرفین را بپذیرد.
لازم به ذکر است که زن از دو راه حقوقی و کیفری می‌تواند نفقه‌ی خود را مطالبه کند. در روش حقوقی زن برای مطالبه‌ی نفقه‌ی خود به دادگاه حقوقی مراجعه می‌کند و در دادگاه با توجه به شرایط اگر زن مستحق دریافت نفقه بداند و مرد از پرداخت آن خودداری کند حق طلاق برای زن ایجاد می‌شود و اگر زن برای مطالبه‌ی نفقه به دادگاه کیفری مراجعه کند آن زمان در صورت خودداری مرد از پرداخت نفقه، مجازات حبس برای او اعمال خواهد شد. در این مطلب سعی شد به معنای نفقه و میزان و نحوه‎‌ی محاسبه‌ی آن پرداخته شود. در مطالب بعدی به نفقه‌ی اقارب و نحوه‌ی مطالبه‎‌ی نفقه و سایر نکات مربوط به آن خواهیم پرداخت.