سهم الارث چیست؟ راهنمای کامل تقسیم ارث طبق قانون

فوت عزیزان یکی از تلخ‌ترین تجربه‌های زندگی است، اما علاوه بر بار عاطفی، مسائل حقوقی و مالی مختلفی را نیز به دنبال دارد. یکی از مهم‌ترین این مسائل، موضوع ارث و نحوه تقسیم اموال به جا مانده از متوفی بین بازماندگان یا همان وراث است. آگاهی از قوانین مربوط به ارث، به خصوص سهم الارث هر یک از وراث، می‌تواند از بروز بسیاری از اختلافات خانوادگی جلوگیری کرده و روند تقسیم ماترک را تسهیل کند.

قوانین ارث در ایران ریشه در فقه اسلامی دارد و در قانون مدنی کشور به تفصیل بیان شده است. پیچیدگی‌های خاص این قوانین، مانند شناخت طبقات و درجات وراث، میزان سهم هر فرد، و موانع ارث‌بری، باعث می‌شود که بسیاری از افراد نیاز به راهنمایی دقیق و شفاف در این زمینه داشته باشند. هدف این مقاله، ارائه یک راهنمای جامع و کاربردی در مورد “سهم الارث چیست و چگونه تقسیم می‌شود؟” است. در این مطلب، با زبانی ساده و با ارائه مثال‌های روشن، به بررسی مفاهیم کلیدی، قوانین حاکم بر تقسیم ارث، و مراحل قانونی آن می‌پردازیم تا شما درک روشنی از حقوق خود یا دیگران در این زمینه پیدا کنید.

ارکان و تعاریف پایه در ارث

پیش از ورود به بحث طبقات وراث و نحوه محاسبه سهم الارث، لازم است با چند اصطلاح کلیدی و ارکان اصلی ارث آشنا شویم:

1. مورِّث (یا متوفی):
   • به فردی گفته می‌شود که فوت کرده و اموال و حقوقی از او به جا مانده است. در واقع، او کسی است که ارث از او منتقل می‌شود.
2. وارث (جمع: وُراث یا وَرَثه):
   • به شخص یا اشخاصی گفته می‌شود که به موجب قانون (بر اساس رابطه نسبی یا سببی با مورث) از اموال به جا مانده از متوفی ارث می‌برند.
3. ترکه (یا ماترک):
   • به کلیه اموال، دارایی‌ها و حقوق مالی گفته می‌شود که پس از فوت مورث از او باقی می‌ماند. نکته مهم: قبل از تقسیم ترکه بین وراث، باید هزینه‌های کفن و دفن، دیون (بدهی‌های) متوفی و وصایای او (تا سقف یک سوم کل ترکه) از آن کسر شود. آنچه باقی می‌ماند، ترکه خالص است که بین وراث تقسیم می‌شود.
4. سهم الارث:
   • به میزان یا سهم مشخصی از ترکه خالص گفته می‌شود که طبق قانون مدنی به هر یک از وراث تعلق می‌گیرد. این سهم به صورت کسرهای معین (مانند یک‌دوم، یک‌چهارم، یک‌هشتم و…) یا به صورت سهم باقی‌مانده (ارث به قرابت) تعیین می‌شود.

مطالعه بیشتر : مالیات بر ارث چند درصد است ؟

شرایط لازم برای ارث بردن و موانع آن

برای اینکه فردی بتواند از متوفی ارث ببرد، باید شرایط زیر وجود داشته باشد و هیچ‌کدام از موانع ارث نیز موجود نباشد:

شرایط ارث بری:

• فوت مورث: ارث تنها پس از فوت قطعی یا حکم فوت فرضی مورث تحقق می‌یابد.
• زنده بودن وارث در زمان فوت مورث: وارث باید در لحظه فوت مورث زنده باشد، حتی اگر فقط یک لحظه پس از مورث زنده بماند. (برای جنین هم شرایط خاصی وجود دارد که اگر زنده متولد شود ارث می‌برد).
• وجود رابطه نسبی یا سببی: وراثت یا بر اساس خویشاوندی خونی (نسبی) مانند رابطه فرزند و پدر است یا بر اساس ازدواج دائم (سببی) مانند رابطه زن و شوهر.

موانع ارث بری:

قانون مدنی مواردی را پیش‌بینی کرده که با وجود داشتن شرایط، فرد از ارث بردن محروم می‌شود. مهم‌ترین این موانع عبارتند از:

• قتل عمد مورث: اگر وارثی، مورث خود را عمداً به قتل برساند، از ارث او محروم می‌شود. این مانع شامل معاونت و مشارکت در قتل نیز می‌شود.
• کفر: اگر مورث مسلمان باشد و وارث در زمان فوت او کافر (غیرمسلمان) باشد، از او ارث نمی‌برد. البته اگر وارث قبل از تقسیم ارث مسلمان شود، ارث خواهد برد. عکس این قضیه صادق نیست؛ یعنی مسلمان از کافر ارث می‌برد.
• ولادت از زنا: فرزندی که از رابطه نامشروع (زنا) متولد شده باشد، از پدر و مادر خود و اقوام آن‌ها ارث نمی‌برد و بالعکس.
• لعان: در شرایط خاصی که شوهر، انتساب فرزندی به خود را انکار کند و همسر خود را متهم به زنا کند و این امر از طریق لعان در دادگاه ثابت شود، آن فرزند و پدر از یکدیگر ارث نمی‌برند (اما فرزند از مادر و خویشاوندان مادری ارث می‌برد).
• برده بودن (رِقّیَت): این مانع امروزه با توجه به قوانین بین‌المللی و داخلی، موضوعیت ندارد.

طبقات و درجات وراث: چه کسانی و به چه ترتیب ارث می‌برند؟

یکی از مهم‌ترین بخش‌های قانون ارث، شناخت طبقات و درجات وراث است. قانون مدنی ایران، وراث نسبی (خونی) را در سه طبقه دسته‌بندی کرده است. قاعده اصلی این است که وجود حتی یک نفر از وراث در طبقه نزدیک‌تر، مانع ارث بردن تمام افراد طبقه دورتر می‌شود.

طبقه اول وراث:

• شامل: پدر، مادر، اولاد (فرزندان پسر و دختر) و اولادِ اولاد (نوه‌ها).
• نحوه ارث بری:
  • پدر و مادر: اگر متوفی فرزند داشته باشد، هر یک از پدر و مادر یک‌ششم (۱/۶) ترکه را به ارث می‌برند. اگر متوفی فرزند نداشته باشد و فقط پدر و مادر وارث باشند، مادر یک‌سوم (۱/۳) و پدر دوسوم (۲/۳) می‌برد (مگر شرایط خاصی مانند وجود حاجب برای مادر پیش آید). اگر فقط یکی از والدین زنده باشد، تمام ترکه را می‌برد (البته با رعایت سهم همسر در صورت وجود).
  • اولاد (فرزندان): اگر متوفی فقط یک فرزند (پسر یا دختر) داشته باشد، او تمام ترکه را می‌برد (پس از کسر سهم والدین و همسر اگر باشند). اگر چند فرزند باشند، ترکه بین آن‌ها تقسیم می‌شود، با این قاعده که پسر دو برابر دختر ارث می‌برد (للذکر مثل حظ الانثیین).
  • اولادِ اولاد (نوه‌ها): نوه‌ها زمانی ارث می‌برند که فرزند مستقیمی از متوفی در قید حیات نباشد. در این حالت، نوه‌ها سهم کسی را می‌برند که از طریق او به متوفی می‌رسند (یعنی نوه پسری سهم پدرش و نوه دختری سهم مادرش را می‌برد) و در سهم خود، پسر دو برابر دختر ارث می‌برد.
• نکته: پدر، مادر و فرزندان با هم در طبقه اول قرار دارند و همگی با هم ارث می‌برند (هیچ‌کدام مانع ارث دیگری نمی‌شوند).

طبقه دوم وراث:

• شامل: اجداد (پدربزرگ و مادربزرگ، هرچه بالا روند)، برادر، خواهر و اولاد آن‌ها (برادرزاده‌ها و خواهرزاده‌ها).
• نحوه ارث بری: این طبقه فقط در صورتی ارث می‌برند که هیچ‌کس از طبقه اول (پدر، مادر، فرزند، نوه) زنده نباشد.
  • اجداد: نحوه ارث بردنشان مشابه پدر و مادر است (جد پدری سهم پدر، جده مادری سهم مادر و…).
  • برادر و خواهر: اگر تنها وارث باشند، برادر تنی (ابوینی) یا پدری (ابی) دو برابر خواهر تنی یا پدری ارث می‌برد. برادر و خواهر مادری (امی) به طور مساوی ارث می‌برند. قوانین ترکیب این‌ها کمی پیچیده است.
  • اولاد اخوه (برادرزاده و خواهرزاده): در صورت نبودن برادر و خواهر، آن‌ها سهم کسی را می‌برند که از طریق او به متوفی می‌رسند (مانند نوه‌ها).
• نکته: اجداد و خواهر و برادر با هم ارث می‌برند.

طبقه سوم وراث:

• شامل: اعمام و عمات (عموها و عمه‌های متوفی) و اخوال و خالات (دایی‌ها و خاله‌های متوفی) و اولاد آن‌ها.
• نحوه ارث بری: این طبقه فقط در صورتی ارث می‌برند که هیچ‌کس از طبقات اول و دوم زنده نباشد.
  • نحوه تقسیم ارث بین عمو، عمه، دایی و خاله قواعد خاص خود را دارد که معمولاً بر اساس سهم کسی است که آن‌ها از طریق او به اجداد متوفی می‌رسند و قاعده دو برابر بودن سهم مرد در خویشاوندان پدری اعمال می‌شود، اما خویشاوندان مادری معمولاً مساوی ارث می‌برند.
  • فرزندان آن‌ها نیز در نبود خودشان، سهم آن‌ها را به ارث می‌برند.

ارث زوج و زوجه (همسران):

• نکته بسیار مهم: همسر (زوج یا زوجه) جزء طبقات سه‌گانه فوق نیست، بلکه به سبب ازدواج دائم ارث می‌برد و در کنار تمام طبقات سهم خود را دریافت می‌کند. وجود وراث طبقات دیگر مانع ارث بردن همسر نمی‌شود، اما می‌تواند میزان سهم او را کاهش دهد.
• سهم‌الارث زوجه (زن):
  • اگر متوفی (شوهر) فرزند یا نوه نداشته باشد، زن یک‌چهارم (۱/۴) از اموال شوهر ارث می‌برد.
  • اگر متوفی (شوهر) فرزند یا نوه داشته باشد (حتی یک نفر)، سهم زن به یک‌هشتم (۱/۸) کاهش می‌یابد.
  • اگر شوهر چند همسر دائم داشته باشد، همان سهم ۱/۴ یا ۱/۸ بین تمام زنان به طور مساوی تقسیم می‌شود.
  • نکته در مورد اموال: طبق قوانین جدید، زن از تمام اموال شوهر (اعم از منقول و غیرمنقول مانند قیمت عرصه و اعیان) ارث می‌برد. (پیش از این محدودیت‌هایی در مورد ارث بردن زن از عین زمین وجود داشت). با این حال، برای اطمینان از آخرین تغییرات قانونی، مشورت با وکیل توصیه می‌شود.
• سهم‌الارث زوج (شوهر):
  • اگر متوفی (زن) فرزند یا نوه نداشته باشد، شوهر یک‌دوم (۱/۲) از اموال زن ارث می‌برد.
  • اگر متوفی (زن) فرزند یا نوه داشته باشد، سهم شوهر به یک‌چهارم (۱/۴) کاهش می‌یابد.

مفهوم حَجب در ارث: چه کسی مانع ارث بردن دیگری می‌شود؟

حجب به معنای محروم شدن یک وارث از تمام یا بخشی از سهم‌الارث خود به دلیل وجود وارث دیگر است. دو نوع حجب داریم:

1. حجب حِرمانی (محرومیت کامل):

   • این همان قاعده‌ای است که در طبقات ارث بیان شد؛ یعنی وجود وارث در طبقه نزدیک‌تر، باعث محرومیت کامل وراث طبقه دورتر می‌شود.
   • مثال: وجود فرزند (طبقه اول) باعث می‌شود برادر متوفی (طبقه دوم) هیچ ارثی نبرد. وجود پدر (طبقه اول) باعث می‌شود پدربزرگ (طبقه دوم) ارث نبرد. نوه در صورت وجود فرزند، ارث نمی‌برد.

2. حجب نُقصانی (کاهش سهم):

   • در این حالت، وارث به طور کامل محروم نمی‌شود، بلکه سهم‌الارث او به دلیل وجود وارث دیگر کمتر می‌شود.
   • مثال ۱: وجود فرزند برای متوفی، سهم‌الارث همسر را از ۱/۴ به ۱/۸ (برای زن) یا از ۱/۲ به ۱/۴ (برای شوهر) کاهش می‌دهد.
   • مثال ۲: وجود فرزند برای متوفی، سهم‌الارث مادر را از ۱/۳ (در صورت نبود فرزند) به ۱/۶ کاهش می‌دهد.

نحوه محاسبه سهم الارث: گام به گام با مثال

محاسبه دقیق سهم الارث مستلزم شناخت “فروض” (سهام معین) و نحوه تقسیم مابقی ترکه “به قرابت” (بر اساس رابطه خویشاوندی) است.

• فروض (سهام معین): شش کسر مشخص در قرآن و قانون مدنی تعیین شده‌اند: ۱/۲، ۱/۴، ۱/۸، ۲/۳، ۱/۳، ۱/۶. این سهام به وراث خاصی تعلق می‌گیرد (مانند سهم همسر، سهم مادر، سهم پدر و…). به وراثی که سهم معین دارند “صاحب فرض” گفته می‌شود.
• قرابت (ارث بردن باقیمانده): وراثی که سهم معین ندارند (مانند پسران) یا پس از گرفتن سهم معین، هنوز ترکه‌ای باقی مانده باشد، باقیمانده ترکه را “به قرابت” ارث می‌برند. قاعده اصلی در ارث به قرابت برای فرزندان و خواهر و برادران (تنی یا پدری)، دو برابر بودن سهم پسر نسبت به دختر است.

جدول خلاصه سهم الارث برخی وراث کلیدی:

مثال‌ های کاربردی محاسبه سهم الارث:

فرض کنید کل ترکه خالص فردی پس از کسر دیون و وصایا، ۲۴۰ میلیون تومان است.

• مثال ۱: متوفی دارای همسر (زن)، یک پسر و دو دختر است.

  1. سهم زن (چون فرزند دارد): ۱/۸ ترکه => ۱/۸ * ۲۴۰ میلیون = ۳۰ میلیون تومان.
  2. باقیمانده ترکه: ۲۴۰ – ۳۰ = ۲۱۰ میلیون تومان.
  3. این باقیمانده بین فرزندان تقسیم می‌شود (پسر ۲ سهم، هر دختر ۱ سهم؛ مجموعاً ۴ سهم).
  4. ارزش هر سهم: ۲۱۰ میلیون / ۴ = ۵۲.۵ میلیون تومان.
  5. سهم پسر: ۲ * ۵۲.۵ = ۱۰۵ میلیون تومان.
  6. سهم هر دختر: ۱ * ۵۲.۵ = ۵۲.۵ میلیون تومان.
  7. (جمع کل: ۳۰ + ۱۰۵ + ۵۲.۵ + ۵۲.۵ = ۲۴۰ میلیون).

• مثال ۲: متوفی دارای شوهر و پدر و مادر است (فرزند ندارد).

  1. سهم شوهر (چون فرزند ندارد): ۱/۲ ترکه => ۱/۲ * ۲۴۰ میلیون = ۱۲۰ میلیون تومان.
  2. سهم مادر (چون فرزند ندارد و حاجب هم نیست): ۱/۳ ترکه => ۱/۳ * ۲۴۰ میلیون = ۸۰ میلیون تومان.
  3. باقیمانده ترکه برای پدر: ۲۴۰ – ۱۲۰ – ۸۰ = ۴۰ میلیون تومان. (پدر اینجا مابقی را به قرابت می‌برد).

• مثال ۳: متوفی فقط دو برادر تنی و یک خواهر تنی دارد (وراث طبقات دیگر و همسر نیستند).

  1. کل ترکه (۲۴۰ میلیون) بین آن‌ها تقسیم می‌شود.
  2. هر برادر ۲ سهم، خواهر ۱ سهم (مجموعاً ۵ سهم).
  3. ارزش هر سهم: ۲۴۰ میلیون / ۵ = ۴۸ میلیون تومان.
  4. سهم هر برادر: ۲ * ۴۸ = ۹۶ میلیون تومان.
  5. سهم خواهر: ۱ * ۴۸ = ۴۸ میلیون تومان.
  6. (جمع کل: ۹۶ + ۹۶ + ۴۸ = ۲۴۰ میلیون).

نقش وصیت در تقسیم ارث

هر فردی می‌تواند نسبت به اموال خود وصیت کند. وصیت بر دو نوع اصلی است:

1. وصیت تملیکی: فرد بخشی از اموال خود را مستقیماً برای بعد از فوتش به کسی (اعم از وارث یا غیر وارث) تملیک می‌کند.
2. وصیت عهدی: فرد انجام امری یا تعیین وظیفه‌ای را برای بعد از فوتش بر عهده کسی می‌گذارد (مثل تعیین وصی برای اداره امور فرزندان صغیر یا انجام امور خیریه).

نکته مهم در وصیت تملیکی: فرد تنها می‌تواند تا سقف یک‌سوم (۱/۳) کل ترکه خود را وصیت کند. اگر وصیت بیش از یک‌سوم باشد، مقدار مازاد بر ثلث، نیاز به اجازه (تنفیذ) تمام وراث دارد. اگر حتی یک وارث هم اجازه ندهد، وصیت فقط تا همان میزان یک‌سوم معتبر خواهد بود. وصیت در پرداخت، بر ارث اولویت دارد (یعنی اول دیون، بعد وصیت تا سقف ۱/۳، سپس ارث تقسیم می‌شود).

مراحل قانونی تقسیم ارث: از گواهی تا تقسیم

تقسیم قانونی ترکه نیازمند طی مراحل اداری و قضایی مشخصی است:

1. دریافت گواهی فوت: اولین قدم، دریافت گواهی فوت متوفی از اداره ثبت احوال است.
2. مراجعه به شورای حل اختلاف: یکی از وراث یا فرد ذینفع باید با در دست داشتن مدارک لازم (گواهی فوت، شناسنامه و کارت ملی متوفی و وراث، عقدنامه همسر، استشهادیه مبنی بر منحصر بودن وراث و…) به آخرین اقامتگاه متوفی مراجعه و درخواست صدور گواهی انحصار وراثت کند.
3. نشر آگهی: شورای حل اختلاف معمولاً یک نوبت آگهی در روزنامه منتشر می‌کند تا اگر فرد دیگری ادعای وراثت دارد، مطلع شود.
4. صدور گواهی انحصار وراثت: پس از طی مهلت قانونی و نبود معترض، شورا یا دادگاه گواهی انحصار وراثت را صادر می‌کند. در این گواهی، تعداد و مشخصات وراث و نسبت آن‌ها با متوفی و سهم‌الارث آن‌ها (معمولا فقط کسر سهم) قید می‌شود.
5. پرداخت مالیات بر ارث: وراث موظفند طبق قانون مالیات‌های مستقیم، مالیات بر ارث مربوط به ماترک را پرداخت کنند. (نرخ و نحوه محاسبه آن قوانین خاص خود را دارد).
6. تقسیم ترکه: پس از انجام مراحل فوق و مشخص شدن ترکه خالص، وراث می‌توانند با توافق یکدیگر یا از طریق دادگاه (در صورت عدم توافق) اقدام به تقسیم اموال کنند.

نتیجه‌ گیری

قوانین ارث یکی از بخش‌های دقیق و گاه پیچیده نظام حقوقی ایران است. آگاهی از مفاهیم پایه، طبقات وراث، نحوه محاسبه سهم الارث و مراحل قانونی آن، می‌تواند به افراد کمک کند تا حقوق خود را بشناسند و از اختلافات احتمالی پیشگیری کنند. همانطور که در این مقاله شرح داده شد، عواملی مانند وجود یا عدم وجود فرزند، والدین، همسر و سایر خویشاوندان، و همچنین وجود موانع یا وصیت‌نامه، می‌تواند تأثیر قابل توجهی بر میزان سهم الارث افراد داشته باشد.